Gałasia

Na gałasia xe un sistema grando gravitasionalmente łigà, che ga stéłe, gas e pólvare interstéłare, plasma e (magari) na parte de sostansa scura che no se połe vèdar. Ła nostra gałasia ła se ciama ła Gałasia (co majùscoła), e serte volte anca Via Làtea. Ła paroła gałasia vien dal greco, γαλαξίας, che vołe dir "late".

Ła gałasia de Andròmeda; ła xe ła conpagna pi granda de ła nostra Gałasia intel Grupo Locałe.

Na gałasia tìpica ga tra diexe milioni e mile mijardi de stéłe (tra 10⁷ e 10¹²), tute che łe xira datorno un sentro de gravità comun. Ghemo anca stéłe ixołade e un mèdio interstéłare che xe tanto débołe. Cuaxi tute łe gałasie ga tanti sistemi stéłari binari e graspi stéłari, e anca tante sorte de nevołoxe. Na gałasia ga na grandesa tra mijari e sentenari de mijari de ani luxe de diàmetro, e normalmente ła xe spartada da łe altre gałasie serti milioni de ani luxe.

Anca se ła sostansa scura e ła enerxia scura par che łe sia pi del 90% de ła masa de cuaxi tute łe gałasie, ła natura de ste sostanse no se capise oncora tanto ben. Cualcuni ga demostrà che podaria èsar che ghe sia un buxo nero supermasivo intel sentro de tante gałasie, furse tute.

El spasio intergałático, che xe el spasio tra gałasie, xe pien de un plasma débołe co na densità mèdia che xe pi basa de na particeła par metro cùbico. Seguramente ghe xe pi de 10¹¹ gałasie intel'universo che se połe védar.

Clasificasion de łe gałasie

Ghe xe tre sorte de gałasie, prinsipalmente:

• elìtiche
• spirałi
• iregołari

Ła secuensa de Hubble fa na descrision na scianta de pi granda su łe gałasie; ła varda soło el so aparir. Comuncue, ła secuensa de Hubble varda tute łe gałasie, e ła xe baxada soło na so morfołozia. Par cuesto, podaria èsar che no stia drio vardar serte carateristeghe de łe gałasie, cofà, par exenpio, ła tasa de formasion de stéłe.

Ła nostra gałasia ła xe na granda gałasia spirałe xbarada co forma de disco de pi o manco 30 chiłoparsec (100 000 ani luxe) de diàmetro e grosa 3000 ani luxe. Ła ga 3·10¹¹ stéłe e na masa totałe 6·10¹¹ volte pi granda che el Sołe.

Cofà łe stéłe, i braxi spirałi i ga ła forma pi o meno de na spirałe logaritmega, che xe uno schema che se połe calcołar matematicamente, e par che vien de na alterasion inte ła masa de stéłe che łe sta drio xirar.

Cofà łe stéłe, i braxi spirałi anca i sta drio xirar datorno el centro, ma i fa cuesto co na vełocità angołare costante. Cuesto vołe dir che łe stéłe łe sta drio entrar e sortir del braxo spirałe tuto el tenpo. Se pensa che i braxi spirałi i xe parti onde ła densità xe pi granda, o onde de densità. Cuando łe stéłe łe va intel braxo, ła vełocità se fa pi basa, e par cuesto ła densità xe pi alta in cuełe parti; sta roba xe cofà i inbotijamenti che se połe vèdar inte ła autostrada: ghe xe na "onda" de machine pi lente che łe se sposta inte ła autostrada tra altre machine pi vełoci che łe stà davanti e dedrio. Łe machine che ghinè intel imbotijamento no łe xe senpre łe stese. Nojaltri połemo vèdar i braxi spirałi de łe gałasie, parche ła densità alta fa che ła formasion de nove stéłe sia pi alta, e par cuesto łe ga stéłe pi briłanti e pi xòvani.

Intel ano 2003 Michael Drinkwater, de ła Università de Queensland, ga scoerto na nova sorta de gałasie, che łe xe clasificae come Gałasie Nane Ultradense.

Struture de granda scała

Ghi nè poche gałasie che łe resta ixołade. Cuaxi tute łe xe łigade gravitasionalmente a altre gałasie. Cusita, łe struture che łe forma połe èsar:

• Grupi de gałasie, che i ga 50 gałasie o manco.
• Graspi de gałasie, struture che łe ga mijari de gałasie mese tute insieme inte un vołume de pochi megaparsec. I graspi de gałasie i ga cuaxi senpre na gałasia xigante elìtica che ghe tien tute łe altre insieme. Man man pasa el tenpo, sta gałasia gigante desfa łe altre gałasie pi pìcołe (che łe se ciama gałasie satełitari) par el efeto de łe maree, e tute e gałasie pìcołe łe va finir inte ła gałasia xigante elìtica.
• Supergraspi de gałasie, na grande cuantità de gałasie tute insieme (diexe mil o de pi). Łe gałasie de un supergraspo łe fa grupeti e graspi pi pìcołi (drento el supergraspo), e serte resta ixołade. Inteła scala de i supergraspi, łe gałasie łe xe mese cusita che łe fa piani e fiłi datorno grandi spasi vodi.

Despò a scała de i supergraspi, el aparensa del universo xe ixotròpico e omogèneo.

Ła nostra Gałasia xe drento un grupo, che se ciama Grupo Locałe. Intel Grupo Locałe łe do gałasie pi grandi łe xe ła nostra, e ła gałasia Andròmeda; intel Grupo Locałe ghi né altre 30 gałasie pi pìcołe, che łe xe tute inte un vołume de un megaparsec. El Grupo Locałe el xe drento un supergraspo che el se ciama Supergraspo de ła Vérxene.

Storia

Galileo Galilei xe el primo omo che ga vardà el ceło co un tełescopio. Cusita el ga scoerto che ła Via Làtea, ła strisa luminoxa che se połe vèdar intel ceło noturno, ła xe tante stéłete mese insieme. Un secoło pi tardi, intel 1755, Immanuel Kant ga pensà che furse ła gałasia xe un corpo fato de tantesime stéłe che łe xira tute insieme, e che łe sta unide par ła forsa gravitasionałe. Sto disco de stéłe el saria drio vèdarse intel ceło cofà na strisa. Kant anca ga pensà che furse serte nebułoxe che łe se vede intel ceło łe xe altre gałasie separade.

Uncó ła gałasia pi lontana che se ga mai visto ła se ciama Abell 1835 IR1916, scoerta intel 2004.

Linganbi foresti

• galassiaTreccani.it – Enciclopedie on line, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana.
• (EN) Paul W. Hodge, galaxyEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.

in anglexe

• Foto de gałeasie del tełescopio Hubble (paxena de ła Nasa)
• Comision de ła Union Astronòmica Internasional par łe gałasie

in talian

• Paxena de astrofili.org Archivià il 22 de aprile 2006 in Internet Archive.

• Artìcołi in talian Archivià il 15 de novenbre 2006 in Internet Archive.

in francexe

• Pi foto de gałasie
• Łe gałasie e el universo Archivià il 1º de otobre 2011 in Internet Archive.

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so gałàsia
• el detien schemi gràfeghi so