Difarense intrà łe version de "Matèria oscura"
| [Version verifegà] | [Version verifegà] |
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Pàjina creada co «In cosmołozia co '''matèria oscura''' ła vien defìnia un'ipotètega conponente de matèria che, difarentemente da ła matèria conosesta, no ła emeteraria radiasion ełetromagnètega e ła saria atualmente rinlevàbiłe solché in magnera indireta traerso dei so efeti gravitasionałi. L'ipòteze ła nase par zustifegar vàrie oservasion astrofìzeghe, inte el particułare de ł...» |
Nessun oggetto della modifica |
||
Riga 1:
[[File:COSMOS 3D dark matter map.png|thumb|Mapa tridimensionałe de ła matèria oscura ełaborada da [[NASA]], [[Ajensia Spasiałe Eoropea|ESA]] e R. Massey ([[California Institute of Technology|CALTECH]])]]
In [[Cosmołozia (astronomia)|cosmołozia]] co '''matèria oscura''' ła vien defìnia un'ipotètega conponente de [[Matèria (fìzega)|matèria]] che, difarentemente da ła matèria conosesta, no ła emeteraria [[radiasion ełetromagnètega]]<ref>"[https://science.nasa.gov/astrophysics/focus-areas/what-is-dark-energy/ Dark Energy, Dark Matter] {{Wayback|url=https://science.nasa.gov/astrophysics/focus-areas/what-is-dark-energy/|date=20130602083852}}". NASA Science: Astrophysics. 5 de junio de 2015.</ref> e ła saria atualmente rinlevàbiłe solché in magnera indireta traerso dei so efeti [[Interasion gravitasionałe|gravitasionałi]]<ref>Recenti studi (A. Boyarsky, O. Ruchayskiy, D. Iakubovskyi, and J. Franse, Phys. Rev. Lett. 113, 251301 – Published 15 December 2014) hanno evidenziato che l'emissione di [[raggi X]] da sorgente ignota da alcune galassie vicine potrebbe essere correlato all'emissione di radiazione da parte di materia oscura. Vedere:{{cita web|url=https://journals.aps.org/prl/abstract/10.1103/PhysRevLett.113.251301|titolo=Unidentified Line in X-Ray Spectra of the Andromeda Galaxy and Perseus Galaxy Cluster Phys. Rev. Lett. 113, 251301 – Published 15 December 2014 A. Boyarsky, O. Ruchayskiy, D. Iakubovskyi, and J. Franse|accesso=25 febbraio 2015}}</ref>.
L'ipòteze ła nase par zustifegar vàrie oservasion astrofìzeghe, inte el particułare de łe stime de ła masa de łe gałàsie o dei cùmułi de gałàsie e de łe propietà de łe flutuasion inte el [[Radiasion còsmega de fondo|fondo cosmołòzego]], in baze a łe cuałe, secondo łe leji de ła [[Interasion gravitazionałe|gravitasion]] stàndar, ła matèria oscura ła garia da formar cuazi el 90% de ła masa prezente inte l'universo<ref>{{cita web|url=https://www.asimmetrie.it/index.php/il-lato-oscuro-dell-universo|lingua=it|titolo=Il lato oscuro dell'universo|accesso=12 dicembre 2017}}</ref><ref>{{cita web|url=https://science.nasa.gov/astrophysics/focus-areas/what-is-dark-energy|titolo=Dark Energy, Dark Matter|lingua=en|accesso=12 dicembre 2017}}</ref>.
Su ła so conpozision łe ze stae formułae vàrie ipòteze, {{Citasion necesària|cofà par ezénpio gas mołecołare, stełe morte, un grando nùmaro de [[Nana bruna|nane brune]] o [[Buzo nero|buzi neri]].}} Tutavia, łe stime de ła densità de l'universo e del nùmaro de àtomi i denòmena co major probabiłità na natura no [[Barion|bariònega]] de sto tipo de matèria. I astrofìzeghi i ipotiza l'ezistensa de nove partezełe, forse superpartner (cofà el [[neutrałin]]), ingrupae soto del nome zenèrego de [[Wimp (fìzega)|weakly interacting massive particles]] ("partezełe masìce co interasion débołe" o WIMP). Tanti esperimenti par determenar e studiar diretamente łe partezełe de matèria oscura i ze in corso, ma nisun el ga oncora gavesto bon èzito. La matèria oscura ła ze clasifegada cofà "freda", "calda" o "tanto calda" in baze a ła so vełosità. I modełi atuałi i favorise un esenàrio de matèria oscura freda.
Oltre che gaver na abundansa de almanco sìncue volte pì granda de ła matèria atualmente rinlevàbiłe, ła matèria oscura ła formaria, a zudìsio dei modełi de formasion e evołusion de łe gałasie, sirca el 27% de ła densità enerzètega totałe de l'universo oservàbiłe; par sta motivasion, ła major parte dei esperti i consìdara che sta cuà ła gàpia vesto na forte influensa su ła so strutura e evołusion. Siben che l'ezistensa de ła matèria oscura ła sìpia zeneralmente acetada da ła comunità sientìfega, racuanti astrofìzeghi, in baze a racuante oservasion che no łe vien ben spiegae gnanca da ste ipòteze, i propone vàrie modìfeghe de łe leji de ła [[rełatività zenerałe]], sensa invocar matèria suplementare non bariònega.
==Caràtari zenerałi==
[[File:DMPie 2013.svg|thumb|upright=1|Stima de ła destribusion de ła masa-enerzia inte l'[[universo]] (rinlevasion del 2013): [[Enerzia oscura]], Matèria oscura, Matèria conosesta]]
Sibè che ghe sia mape detajae che łe cuerze el [[spetro ełetromagnètego|spetro]] de łe emision [[radiasion ełetromagnètega|ełetromagnèteghe]] inte l'[[Universo]] arente da łe [[onde ràdio]] ai [[raji gama]], se ze stai boni de determenar solché sirca el 10% de ła [[masa (fìzega)|masa]] che ła rezultaria dai efeti gravitasionałi oservàbiłi. L'astrònomo de l'[[Università de Washington]] [[Bruce H. Margon]] el ghea declarà inte el [[2001]] al [[New York Times]]:
{{Citasion|''Ła ze na situasion racuanto vergognoza gaver da amétar che no semo boni de catar-fora el 90% [de ła matèria] de l'Universo.''}}
Le pì nove mezure łe sujerise che ła matèria oscura ła formaria sirca l'86% de ła masa de l'[[universo]] e sirca el 27% de ła so [[enerzia]]. Inte el prinsìpio ła vegnea definia cofà "'''masa mancante'''", tèrmano che el połe èsar ingagnozo dal momento che de eła saria oservàbiłi solché i [[Canpo gravitasionałe|efeti gravitasionałi]]; parò i strumenti de anàłize [[Spetroscopia|spetroscòpega]] no i renleva ła [[radiasion ełetromagnètega]] de sta matèria, situasion da ła cuałe ghene deriva l'ajetivo "oscura" ponesto-ché che cheło che ghe manca ła saria solché ła so "luze".
El conceto de matèria oscura ła ga senso inte l'interior de l'atuałe [[Modeło Lambda-CDM|modeło stàndar de ła cosmołozia]] bazà sul [[Big Bang]] par du razon fondamentałi:
*no se podaria de contràrio spiegar ła formasion de [[gałàsia|gałàsie]] e [[Cùmuło de gałasie|cùmułi de gałasie]] inte el tenpo calcolà da l'avegnimento inisiałe del Big Bang isteso.
*inte un sienàrio cosmołòzego cofà l'atuałe, che el prevede cofà ùgnoła forsa cosmołòzega ła [[gravità]], no se spiegaria come che łe gałàsie łe se posa mantegnere intiere, ponesto-ché ła matèria vedìbiłe, formada da [[barion|barioni]], no ła ze bona de desviłupare na sufisente [[Gravità|atrasion gravitasionałe]].
De contràrio, se el modeło el gavese da rezultare sbajà, se podaria no gaver nesesità de l'ipòteze de ła matèria oscura, datoché sta cuà ła deriva solché da ła viołasion de un modeło matemàtego e miga da na dimostrasion sperimentałe serta.
La matèria oscura no ła ga da vegner confondesta co ła difarente ipòteze che ła va soto del nome de [[enerzia oscura]].
<!-- Sesion de pie voze, NO ZONTAR GNENTE ALTRO! -->
== Notasion ==
{{Notasion}}
==Altri projeti==
{{Interprojeto}}
== Linganbi foresti ==
{{Linganbi foresti}}
{{Controło de autorità}}
<!--
Scrìvar cuà, dopo de ła freceta łe categorie -->
| |||