Difarense intrà łe version de "Protobasco"

Protobasco
Tipo	protołéngua
Parlà in	Francia, Spagna, Andora?
Periodo	500 a.C. - Ano 0
Clasifega	morta
Caratarìsteghe
Clasifegasion lenguìstega
	łéngua umana; łéngue vascòneghe; basco
Còdazi
IETF	euq

Difarensa pì nova →

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto

VixuałeWikitesto

In linea

Version de le 10:01, 24 avr 2008

El protobasco l'è ła ricostruzsion ipotètica del predecesor direto de ła łéngoa basca, cosita come ła podarea esar stà parlà tra el V secoło a.C. e l'inizsio de ła nostra era, en te łe aree circumpirenaica e cantàbrica. El corisponde al stato de ła łéngoa precedente a l'influenzsa del łatin e dei testi scriti.

Filiazsion

Poiché fin deso no se conose nisuna łéngoa visina al basco —a ecezsion de l'aquitan —, łe ipotexi sul protobasco łe se sviłupa par mexo de ła tecnica łenguistica de ła ricostruzsion interna. En sto ànbito, i łaori piasè inportanti i se deve ai łinguisti Luis Mitxelena (Fonética histórica vasca, eç.), Alfonso Irigoyen, Henri Gavel, eç., e più reçentemente Joseba Lakarra, Joaquín Gorrochategui e Ricardo Gómez. Mitxelena e Lakarra i se ocupa de difarenti stadi del protovasco: el studio de Mitxelena el se riferise a ła łéngoa cosita come l'era prima de l'arivo dei romani, mentre queło de Lakarra a ła łéngoa prima de l'arivo dei çelti. Par ła ricostruzsion de łe etimołogie protobasche originałi tuti i łinguisti i tien en considerazsion łe informazsioni fornìe da:

łe iscrizsioni aquitane
i testi arcaici
l'onomàstica de l'area bascòfona atual e anterior: toponimia, antroponimia, idronimia eç.
el confronto tra i diałeti baschi: sułetin, roncałexe, basonavaro, łabortan, altonavaro, guipuxcoan, ałavexe, bixcain (çerti estinti ma ła majoranzsa vivi)
ła łeteratura basca (che ła scominsia in tel XVI secoło)

thumb|400px|right|Posibiłe estension del protobasco in te l'ano xero (łinea tratejà).

Fonołogia

André Martinet l'è stà al primo a aviçinarse con exito al sistema fonołògico del protobasco. A l'interno de łe parołe in tei prestiti dal łatin, el trato [+/− sonoro] de łe esploxive el se mantegnea, ma a inizsion paroła no sucedea mia cosita e tuti i rixultava senpre [+ sonoro] (par exenpio, pacem > bake). Se avea proposto che in basco sta diferenzsa ła se prexentase soło a interno de paroła, ma sta roba ła pararea anomała rispeto a łe altre łéngoe del mondo. Martinet l'à portà a exenpio el sistema de łe esploxive del danexe, en łe quałe el trato no l'è mia [+/− sonoro] ma [fortis / lenis], o sia, un fonema el ga na reałixazsion più forte e una piasè debołe. Aparte questo, ognuno el ga na pronunçia distinta conforme ła poxizsion che l'ocupa: forte (a inizsio de paroła) o debołe (tra vocałi). Łe sonore łatine łe se rinpiasava a vicenda a seconda de ła so poxizsion.

Luis Mitxelena l'aceta sta ipotexi e 'l łe anplia a tuto el sistema. Cosita, insieme ai pari de sibiłanti africà (forti) e fricative (debołi), e oltre al par formà par łe vibranti, l'à proposto łe forme forti (/N/ e /L/) de /n/ e /l/. El fonema /N/ el spiega parché ła naxal geminà (scrita <nn>) del łatin ła se mantien come /n/ en el basco atual mentre ła naxal senplice del latin l'è sparia. In te ła stesa maniera, łe /L/ ancó łe se conserva come /l/ e quełe che era /l/ deso i'è /r/ senplici. Sti procesi de łenizsion i pararea esarse concretixà durante el Medioevo. Oltre a questo, Mitxelena l'à escluxo ła /m/ dal sistema, parché l'era un sono secondario (quaxi senpre ła se cata al posto de na /b/ influenzsà da ła vicinanzsa de na /n/, par ex. *bini > mihi, *senbe > seme), e 'l fonema /p/ parché l'aparea en distribuzsion conplementare, mentre i fonemi pałatałi el l'à considerè come espresivi.

In baxe a questo, Mitxelena l'à proposto sto sistema, acetà anca da Joseba Lakarra:

forti:	(p)	t	k	tz	ts	N	L	R
débołi:	b	d	g	z	s	n	l	r
aspirazsion:	h

Raixa siłàbica

Joseba Lakarra el propone el modeło siłàbico CVC (Consonante-Vocałe-Consonante) par el preprotobasco o protobasco più antico, come se pol dedure da łe parołe de antica eredità basca, ritirando el modeło CVCV proposto in precedenzsa. Luis Mitxelena, al contrario, l'avea proposto el modeło (C)V(W)(R)(S)(T), giudicà da Lakarra masa estexo, oltre che mancante de parołe che prexentase tute łe poxizsioni indicà. In tel basco moderno, tutavia, ghè parołe che segue sto modeło, come par exenpio "lur" 'tera', "zur" 'łegno' o "gar" 'fiama'. En ogni caxo, ste raixe siłabiche łe gavea łimitazsioni che apare en ła parte fonołogica.

Morfosintasi

El fato de no averghe a dispoxizsion testi scriti el conplica de tanto ła conosensa de ła morfosintasi protobasca. Tutavia, łe carateristiche de i verbi sintetici i'à portà Ricardo Gómez a propor che invese de l'atual ordene SOV (Sojeto-Ojeto-Verbo) el basco el prexentase l'ordene VSO (Verbo-Sojeto-Ojeto). N'antro indizsio el sarea l'aver serà ła categoria ajetivo, utiłixando partiçipi, prestiti o orazsioni rełative tuti a ła destra del nome, posto deso ocupà da l'ajetivo.

Mexi par ła formazsion de łe parołe

En un'època più tarda łe xa cità raixe CVC i'à sviłupà ła capacità de ricevar prefisi (no come in tel basco atual) e da sta època deriva łe parołe con CV-CVC ("lagun", "mehar" <*benar).

Vocabołario

Exenpi de Joseba Lakarra de voxi monosiłàbiche redúplichè a sinistra en preprotobasco:

Preprotobasco	Protobasco	Basco	Vèneto
*da-dar	*adaR	adar	corno
*da-dats	*adats	adats	cavei
*za-zal	*azal	azal	cortecia (álbaro), scorzsa, superfiçie, pełe
*de-der	*edeR	eder	beło
*do-dol	*odoL	odol	sangue
*go-gor	*gogoR	gogor	duro
*na-nal	*anaL	ahal	poder
*na-nan	*anan-tz	ahantz-	desmentegar
*ni-nin	*inin-tz	ihintz	sguaso
*no-nol	*onoL	ohol	toła
*ze-zen	*zezen	zezen	toro

Exenpi de Luis Mitxelena de termini protobaschi trati da "Fonética histórica vasca":

Protobasco	Basco	Vèneto
*ardano	ardo	vin
*ardi-zani	artzain	pastor
*arrani	arrain	pese
*bene	mehe	magro
*egu-gaitz	ekaitz	tormenta
*bini	mihi	łéngoa (anatomia)
*eLana	elai	rondene
*eNala	enara	rondene
*gaztana	gazta	formajo
*ini	ihi	giunco
*organa	orga	caro (trasporto)
*sen-be	seme	fiol
*seni	sehi	servo, domestico
*suni	suhi	genero
*un-be	ume	butin/a
*zini	zii, zi	ghianda

Ligamenti de fora

Portałi

Portałe de Paexi Baschi

|