Wikipedia

Difarense intrà łe version de "Łéngua sardegnoła"

Navega in tel istorego in manjiera interativa
[Revixion njiancora controłà][Revixion njiancora controłà]
← Difarensa pì vèciaDifarensa pì nova →
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
VixuałeWikitesto
Nessun oggetto della modifica
Riga 16:
|codice=sc}}
 
El '''sardo''' (nome natìo '''''sardu''''' o '''''limba sarda''''' in [[sardo łogudorexe|łogudorexe]], '''''lìngua sarda''''' in [[sardo canpidanexe|canpidanexe]] ) el xé na łengua partegnente al grupo neołatin romanxo de łe łengua indoeuropee. Ła vien parlada inte l'ìxoła de ła Sardegna e da i numaroxi emigrai de orìxene sarda in Itałia e in Europa.
Clasifegada cofà łengua romanxa oçidentałe e considerada da tanti studioxi cofà ła pi conservativa de łe łengua rivanti dal Łatin, ła xe costituìa da u insieme de diałeti, se połe individuar do varianse prinçipałe: canpidanexe e łogudorexe-nuorexe.
 
El sardo el połe èsar considerà un diałeto sol soçiołoxicamente, in quant no'l xé łengua de culture, fin al 1997 no'l jera gnanca łengua ufiçial de ła Sardegna, dopo de qûeła data, ło xe in rexime de coufiçiałità co ła łéngua ufiçiałe del Stato Tałian.
 
== ànbitoÀnbito de difuxion==
El Sardo el xé parla uncuò in quaxi tuta l'ìxoła de ła Sardegna da un nùmaro de łocudori variàbil intra i 1.200.000 e 1.300.000 unità, xeneralmente biłèngua (sado/tałian) in situaxion de diglosìa (ła łengua łocałe doparada pravałentemente in ànbito famejar e łocal invençe qûeła tałiana ła xé doparada inte ła ocaxion pùbliche e par quaxi ła totałità de ła scritura), co łe seventi ecexion:
 
Riga 49:
=== Trati de fonètica ===
 
Foneticamente gh'è piasè difarenzsedifarense fra łe varianti sarde, soratuto su łe vocałi finałi e su serti grupi de consonanti, che se pol divìdar groso modo fra nord (logud.nuoréxe), zséntroséntro (ojastrin e in xenerałe "sardu de mesania"), sud (canpidanéxe):
 
* nord '''''che'''lu'' , zséntroséntro-sud '''''ce'''lu'' (=el zsielsiel/zsiełosieło)
* zséntroséntro-nord ''pa'''gh'''e'' (lat.arc. pake-m), sud ''pa'''x'''i'' (x= j de jour in franzsfrans.) , zséntroséntro ''pa'''gg'''e / pa'''g'''i''
* nord ''ammig'''os''' bon'''os''''' , sud ''ammig'''us''' bon'''us''''', zséntroséntro ''ammig'''us''' bon'''os''''' (=boni amisi)
* zséntroséntro-nord ''su sol'''e''''' , sud ''su sol'''i''''' (=el sol)
* zséntroséntro-nord ''canta'''re''', drommi'''re''''' , sud ''canta'''i''', drommi'''ri'''''
* zséntroséntro-nord ''li'''mb'''a, a'''bb'''a'' (in rumen "limbă, apă") , sud ''li'''ngu'''a, a'''cu'''a/a'''ku'''a''
 
Ciaramente, dopo gh'è un saco de altre variasion fra paéxe e paéxe: xe parò na caratarìstica xenerałe del sardo el ''canbio de consonante inisiałe de na paroła drio ła final de ła paroła prima'' int'un modo somejante a ła lenizsionlenision e l'eclisi de łe [[gaelico|łéngua gaèliche]]. Anca in sardo ghe xe ła lenizsionlenision: manca parò l'eclisi e gh'è invese el rinforzsorinforso (o radopiaménto) e el rotacismo. In sardo po, càpita anca el contrario e ''pol canbiar anca ła consonante finałe de na paroła drio l'inisial de ła paroła dopo''. 'Sti fenòmeni qua i pol canbiar da variante a variante e mancando na grafia unificà acetà da tuti, spéso na paroła ła vien scrita in modi diversi: tanti comunque i preferise scrìvar in modo fiso drio l'etimołogìa e łasar libartà de letura drio ła parlada e'l contesto.
 
* lenizsionlenision drio vocal, ła consonante ła vien aspirà e sonorixà: '''''p'''ortu-> s'''u p'''ortu'' "su '''bh'''ortu" (el porto) , '''''f'''ortza-> s'''a f'''ortza'' "sa '''vh'''ortza" (ła forsa) , '''''b'''onu -> amig'''u b'''onu'' "ammigu '''`'''onu"
* rinforzsorinforso drio na dental (vera o etimołògica): '''''p'''acu/pagu'' (póco) ''-> drommi'''t p'''agu'' "drommi '''pp'''agu" (el dorme póco) , '''''b'''onu-> a bonu'' "a '''bb'''onu" (<-a'''d b'''onu = da bravo, połito)
* rotacismo davanti sonora: ''canta'''s'''-> canta'''s b'''ene'' "canta'''r''' bene" (te canti ben) , ''biddas-> sa'''s b'''iddas'' "sa'''r''' biddas" (łe sità)
 
* lenizsionlenision (soło dentałi vere) davanti vocal: ''canta'''t'''-> canta'''t i'''ssu'' "canta'''dh''' issu" (el canta łu/eło) , ''a'''t'''-> a'''t a'''mau'' "a'''dh''' amau" (el ga amà) parò ''a amigus e amigas'' (a amisi e amighe)
 
Par questo na stésa paroła ła pol aver varie fórme o farghe canbiar fórma a ła paroła che ghe va insieme (drio o davanti); ocio parò che mìa tute łe łétare łe ga tuti i tipi de canbiaménto, serte łe ga soło rinforzsorinforso o soło lenizsionlenision:
 
* '''p'''ortu: ''su portu'' "su bhortu" (len.) , ''unu portu'' "unu bhortu" (len.) , ''in portu , (s)os portos / is portus''
* '''t'''empus: ''su tempus'' "su dhempus" (len.) , ''a tempus'' "a ttempus" (rinf. <-ad tempus =a só ténpo, al moménto bon) , ''in tempus , (s)os tempos / is tempus''
* '''b'''onu: ''amigu bonu'' "ammigu 'onu" (len.) , ''a bonu'' "a bbonu" (rinf. <-ad bonu =da bravo, połito) , ''tempus bonu'' "tempur bonu" (rotacismo) , ''cun bonos...''
* '''m'''eta/meda: ''cantat meda'' "canta mmeda" (rinforzsorinforso =el canta un saco) , ''genti/gente/zente meda'' (un saco de zente)
 
'Ste serie de canbiaminti qua łe finise par aver inportansa gramaticałe 'ntel parlà, parché łe xe łe sołe difarenzsedifarense fra pi fórme verbałi o nominałi:
* '''b'''ene (ben): ''cantat bene'' "canta '''bb'''ene" (rinforzsorinforso: el canta ben) , ''canta bene'' "canta '''`'''ene" (lenizsionlenision: canta ben!) , ''cantas bene'' "canta'''r''' bene" (rotacismo: te canti ben)
* '''p'''acu/pagu (póco): ''drommit pagu'' "drommi '''pp'''agu" (rinf.: el dorme póco) , ''drommi pagu'' "drommi '''bh'''agu" (len.: dormi póco!) , ''drommis pagu'' "drommis pagu" (invarià: te dormi póco)
* '''m'''eta/meda (un saco, tanto): ''cantat meda'' "canta '''mm'''eda" (rinf.: el canta un saco, tanto) , ''canta meda'' (invarià: canta tanto!) , ''cantas meda'' "canta'''r''' meda" (rotac: te canti tanto)
Riga 92:
* ''drommint'' "drommint'''i'''" (i dorme, łe dorme) , ''non serbint'' "non serbint'''i'''" (non łe serve mìa, no i serve mìa)
 
== VarianzseVarianse ==
 
Come altre łéngue el sardo l'à difarenzsedifarense anca grose fra łe varianti no soło de fonètica ma anca a liveło de vocabołario (sinònimi). Diversamente da altre łéngue parò, ła divixion del sardo l'è sorprendente anca su parołe de uxo bastansa comun. Par exenpio:
 
* ''faeddare/chistionai/allegare'' (parlar): ''faeddas/chistionas/allegas'' = te parli
* ''kèrere/bolli/bollere'' (vołer): ''kerzo/bollu/boggio'' = vojo
 
L'à grose difarenzsedifarense parfin su parołe gramaticałi co alternanzsealternanse che no łe xe mìa soło su ła final (come par exenpio in ven. "te/ti/tu vien") o su na vocal (p.ex.: "te senti/te sinti") ma che łe ciapa rento ła raixa intiera o comunque un bel toco de paroła:
 
* ''lu/ddu , la/dda , los/ddus'' (ło , ła , łi): ''lu naro / ddu naro'' = ło digo
Riga 112:
* '''Limba Sarda Unificata''': ła prima proposta fata; l'era baxà parò soratuto su na variante soła de sardo, che sarìa el sardo logudoréxe ('ntel nord), e donca gh'è stà fato ła crìtica che no ła raprexenta mìa tuto el sardo parché ła łasava fora el canpidanéxe, l'altra grande varietà sarda
* '''Limba de Mesania''' (łéngua de mezo): l'idea de doparar na varietà sentrałe de sardo parlà in mezo ła Sardégna che l'è naturalmente a metà strada fra el logudoréxe-noréxe e 'l canpidanéxe
* '''Limba Sarda Comuna''': baxà su ła Limba de Mesania ma co zonte gràfiche par rèndarla pi regołar e donca fàzsiłefàsiłe da inparar e par salvar i trati pi speciałi e stòrici del sardo che i se mantien soło in serte varianti e donca i podéa nar persi (p.ex: i grupi ''mb / bb'' , limba al posto de lingua, abba al posto de akua)
 
Deso come deso ła Region l'à decixo de doparar ła Limba Sarda Comuna in via de próva ma soło ''in fora'' par i documinti uficiałi (solo perpar glii atti in uscita) łasando che ła zente ła scriva in realtà come che ła vol.
 
 
Traesto fora da Wikipèdia - L'ençiclopedia łìbara e cołaboradiva in łéngua Vèneta "https://vec.wikipedia.org/wiki/Łéngua_sardegnoła"