Difarense intrà łe version de "Carboidrati"

I '''carboidrati''' i xéxe el grupo che'l tol drénto łe più inportanti [[mołècoła|mołècołe]] che łe revarda i procesi biołòxeghi. I vien anca ciamadi '''glucidi''', '''sùcari''' o '''sacàridi'''. I vien divixi in monosacàridi, disacàridi, oligosacàridi e połisacàridi. Infrà łe sóe funsion catémo queła prinsipal de dar energia 'ntel proceso ciamà [[metabołismo]], in spesìfego in queła parte ciamada ''catabołismo'', overosia ła formasion de [[energia]] co ła degradasion de mołècołe grande. Co ła [[reasion chìmega|reasion]] de osidasion del [[glucosio]]

oltra che [[anidride carbònica]], [[acua|aqua]] e [[ATP]] otegnimo 342 kcal par [[mołe]] (anca se, co l'imagaxenaménto in [[ATP]], quéłe veramente a despoxision łe xéxe 266 kcal/mol) da doparar par łe funsion del corpo.

I monosacàridi i xéxe i sùcari baxe, che mési insieme i dà mołècołe più grande. In tèrmini chìmeghi, i xéxe [[aldèidi]] o [[chetoni]] che i ga grupi osidriłi (-OH) par ogni carbonio che no'l xéxe ocupa dal grupo carbonìłico (=O). I ga come [[formula mołecołar]] fondamental C_nH_2nO_n, overosia i xéxe formai da mołècołe de aqua par ogni carbonio. I vien destinti in baxe al grupo aldeìdico o chetoso (monosacàridi ''aldosi'' e ''chetosi''), al nùmero de carboni del schèłetro (che i va in gènere da tre a sie, dónca se parla de monosacàridi ''triosi'', ''pentosi'' e ''esosi'', coi ''tetrosi'' che i ga poca inportansa) e al'orientaménto dei grupi osidriłi (spece del quarto carbonio de ła caéna, se destingue cusì ''levogiri'' – a sanca - e ''destrogiri'' – a dreta -).

I monosacàridi più inportanti i xéxe:

* [[Glucosio]]: (C₆H₁₂O₆) esoso, aldoso. El xéxe el sacàride più comun, oltra che el prodoto final de ła degestion di tuti i sùcari sénplisi o conplesi. El vien imagaxenà 'ntel [[figà]] e strasportà 'ntel sangue, indole ła sóa prexénsaprexensa ła xéxe regołada da dó ormóni ciamadi [[insułina]] e [[glucagon]]. Un liveło ([[glicemia]]) masa alto de glucosio 'ntel [[sangue]] el porta al [[diabete]].

* [[Frutosio]]: (C₆H₁₂O₆) esoso, chetoso, có el xéxe levogiro el vien ciamà ''levulosio''. Comun 'nte ła [[fruta]] e 'ntel [[mièl]], el ga n'alto poder dolsifegante. Có el se inròdoła el forma na mołècoła a forma [[pentàgono|pentagonal]] col osìgeno che'l xéxe el vèrtexe alto.

I disacàridi i xéxe el rexultà del union de dó monosacàridi. Ła reasion che ła porta a ła formasion de un [[legame glicosìdico]] ła xéxe de condensasion in quanto ła porta ła formasion de na mołècoła de aqua par ogni legame formà. El [[sacarosio]] el xéxe el sùcaro più cognosuo infrà tuti e'l se cata in tute łe [[toła|tołe]] daspò che'l vien cavà dal'[[erbetarava]] o da ła [[cana da sùcaro]]; el xéxe formà da na mołècoła de glucosio a ła qual ghe vien tacada na de frutosio, ła fòrmuła dónca ła xéxe C₁₂H₂₂O₁₁. El [[latosio]] el xéxe dà dal'union de glucosio e galatosio e'l xéxe el sùcaro de ła [[late]]; el [[maltosio]] el xéxe dà dal union de dó glucosi.

I oligosacàridi (dei quai i fa parte anca i disacàridi, ma sti ùltimi i vien squaxi sénpre considerai da sołi par via de ła maxor inportansa) i xéxe formai da un nùmero de monosacàridi che'l va da dó a sinque.

Anca diti ''sùcari conplesi'', perché i riva a averghe mière de monosacàridi, i połisacàridi i ga na strutura cusì ramifegada e granda che no ła perméte de degerirli sùbito, ma i ga bixogno de èser frasionai in tochi pìcołi prima de intrar 'nte ła circołasion sanguìgnea. Altre caraterìsteghe che i fa desferénti dai altri sùcari łe xéxe el [[saor]] (anca se tegnéndo in boca par un fià un toco de pan se scoménsa a sentir un saor dolse par l'ativasion del'[[enzima]] [[amilasi]] contegnùo 'nte ła [[sałiva]]) e'l fato che i no se desfa in aqua.

I połisacàridi i pol èser divixi in dó grupi. El primo el xéxe queło dei ''połisacàridi de reserva'' e i più inportanti de sti qua i xéxe l'[[àmito]] (reserva de sùcari par łe piante, catà soratuto in [[magnar]] come [[cereałi]], [[patata|patate]] e derivai) e'l [[glicògeno]] (reserva de sùcari par i anemałi, indove ła vien imagaxenada 'ntel figà). El secóndo el xéxe queło dei ''połisacàridi de strutura'' e i più inportanti de sti qua i xéxe ła [[sełułoxa]] (costituénte fondamental de ła [[parete sełułar]], escluxiva de łe sèłułe vegetałi) e ła [[chitina]] (catada 'ntel [[exoschèłetro]] de particołari [[bai|inseti]]).