Difarense intrà łe version de "Carta"

Ła '''carta''' ła xéxe un [[material]] vèro comun, co paréce maniere de doprarla, fata da mièri de fibra de [[sełułoxa]], tacae asieme co varie sostanse chìmeghe. Ła carta come ła conosemo nualtri ancó ła xéxe stada inventada en [[Republica Popołare Cinexe|Cina]], a partir da [[teła|stofe]] de [[cànevo]], più de 2000 ani fa.<ref>[http://www.alberosacro.org/carta%20di%20canapa.htm Carta de cànevo]</ref> Da ste parte, come en tuta [[Eoropa|Europa]], se doprava per scrìver [[papiro]] (dal qual vien ła magioransa dei nomi per ła carta 'nte łe łéngue de ancó, come l'[[łéngua inglexe|inglexe]] ''paper'') e [[pergamena]], o se incidéva su tołete de [[cera]] o [[màrmaro]].

El material prinsipal per far ła carta el xéxe el [[łegno|legno]]. Sto qua el se tol da [[piante]] che łe crese co presa sénsa consumar masa aqua e produxendo anca [[osìgeno]], en xone bone come [[Mèrica del Nord]] e [[Eoropa|Europa]], indove se cata speso boschéti, co dispoxision a [[quadrato]] e ordenada, de [[àlbaro|àlbori]] destinai propio a ła produsion de carta. 'Pena che i xéxe tagiai, ghe vien piantà sora de novo e ghé xe nove piante che crese per n'altro tagio daspò diéxe o vénti [[an]]i. Adonca no xéxe miga colpa de ła carta se i buta xó łe foreste vèrxene del'[[Amazonia]].

Łe [[piopa|piope]], anca se łe xe più comun, łe no xéxe miga i ùnisi àrbołi doprai par ła carta: sti qua i se divide en legnami a fibra curta (come el [[fagaro|faghèr]], ła piopa e tute łe altre piante co [[foja|fogie]] łarghe) o łonga (conìfere come [[pignèra]], [[tana|albeo]] e [[làrese|łàrexe]]). Altri légni doprai per ła carta i xéxe scarti de [[marangon]]i e risiclai; ancó se prova a meterghe drénto parte inùtiłe de łe piante, come i [[ramo|rami]] e [[cioma|ciome]], o robe sénsa vałor come [[paja|pagia]] e [[àłeghe]]. Come materia prima no ła xéxe miga da sotovałutar ła carta da màsero, queła che se buta via e ła vien risiclata, anca se ła quałità, naturalmente, ła xéxe davèro manco bona.

Łe fibre dei légni, per devegnir carta, łe ga bexogno de eser łavorae e smisiae co sostanse ''auxiłiare'', adonca robe che łe salda ła sełułoxa e ghe dà łe caraterìsteghe che conosémo. Łe più inportante de ste qua łe xéxe:

* Łe ''sostanse cołante'', łe taca ben łe fibre e ghe na na caraterìstega bastansa inportante, l'inpermeabilità: łe più inportante de ste sostanse łe xéxe łe [[rèxene]], naturałe e artifexałe, e i [[àmido|àmidi]].

Ła prima roba che se fa ła xéxe produr łe paste, baxe de ła łavorasion. Ghe xéxe qualche tipo de pasta:

# Ła pasta chìmega o de [[sełułoxa]], che ła vien fora cavando ła [[lignite]] e altre robe miga ùtiłe co sostanse chìmeghe. Sta pasta ła xéxe ła più presioxa perché el rexultà ła xéxe squaxi sełułoxa vèrxene, e da 100&nbsp;kg de [[łegno|legno]], salta fora soło 40&nbsp;kg de pasta chìmega.

# Ła pasta mecànega, che ła se fa cavando łe parte miga ùtiłe per via mecànega, co ła [[sentrìfuga]], per exénpioexenpio.

Ła pastà daspò ła vien cołorada de [[bianco]]: łe robe più bone a far sta roba i xéxe i conposti del [[cloro]], come ła [[varechina]]. Però el cloro el xéxe na roba vełenoxa e inqunante e ancó se prova a farghe manco.

Quel che vien fora el se racolge 'nte na [[vasca]], indove ła vien slongada co aqua. Da qua sto łìquido el cóła su na réde de metało o fiło sintètego. Sta qua ła fa da [[menbrana]] semipermeàbiłe, adonca ła fa pasar soto l'aqua e el material sòłido el se depòxita en maniera uniforme, formando el [[fogio]]. Sto fogio continuo el xéxe refinio co sìłindri chei ghe preme sora e ghe cava quel che resta de [[acua|aqua]] e ghe da na łisiada. A sto punto el fogio el vien racolto en [[ròtoło|ròtołi]].

L'uxo più ''istintivo'', chel salta prima en mente, de ła carta, el xéxe queo gràfego: ghe xéxe ła carta da [[giornal]], che ła xéxe de scarsa quałità e baso preso, lixièra, poroxa, póco costoxa e anca asorbente (ła gera anca doprada per protèxer i [[pesi]] a ła véndita); quea da rivista, conpletamente desferente perché ''patinada'', adonca rexisténte e łùsida; quea da łibro, fata per èser rexisténte ai dani del ténpo; quea da scriver e da desegnar, che łe xéxe de desferénti tipi e consisténse; quea da stanpante (''extra-strong'', fortìsima), intrà łe megior e asè bianca; quea da mòduło continuo, doprada per scriver dati sénsa badar a ła bełésa.

Gavémo daspò ła carta doprada per inbałar. El carton el xéxe più conosùo perché el xéxe bastansa bon per protèxer un fià tuti i tipi de ogeti; el cartonsin el xéxe un fià più sutil e lixièro, però più beło e bon a covrir robe come [[quaderno|quaderni]] e [[łibro|łibri]]; ła carta kraft, rexisténte se ti ła tiri, ła xéxe el material de [[sporta|sporte]] che łe contien magnar; ła carta vełina, mesa drénto łe scarpe per protexer vestiti, ła xéxe anca doprada en [[arte]].

Ła carta ła ga anca funsion [[igene|igèniche]] (carta igènica, fasołeto, panołin) e domèsteghe (carta asorbente). Ghe xéxe daspò altri tipi doprai par ła [[ediłisia|costrusion]] (carta da parati, carta catramada), 'ntel'[[endùstria|endustria]] e par paréce altre raxon (carta verada, quea fotogràfega, quea adexiva, ecc.)