Difarense intrà łe version de "Pułìtega"

Ghe xéxe diverse [[forme de goerno]] che talvolta na [[Ideołoxia|ideołoxia pulitega]] preferise al posto de n'altra.

Secondo n'antica [[definision]] scołastega, xéxe ''l'arte de goernar łe società''. El steso [[Aristotele]] inte ła "Politica", el ga riconosuo par primo łe tre forme de goerno co łe so dejenerasion:

* [[Politeia]] - scuaxi conpagna de ła [[Democrasia]] inte el nostro lenguajo de deso, che xéxe el pòpoło che goerna.

* [[Aristocrasia]] ([[Oligarchia]]): da el greco Aristoi (i mejo) se intende el goerno dei pì boni, in contrario de la so corusion Oligarchia (derivà da "Oligoi" che significa "Pochi"), che nsoma, saria el goerno de alguni, no xéxe necesario che sia dei mejo. Ła paroła aristocrasia l'è pasada par ciamarghe el ceto dei nobiłi al posto de ła forma de goerno. Oclocrasia, xéxe sta definia come "El goerno de ła fecia de ła xente".

Inte el [[1500]] ła paroła pułitega ła xéxe njiesta rivedua anca da [[Niccolò Machiavelli|Machiavelli]] che co el so tratà ''El prinsipe'', ła ga anałixada e el ga identifigà na nova formułasion, separando da on etica siviłe, on etica statuałe, in quanto pì alta e difarente, un etica del goerno de on entità teritorial e de na comunità omana, che l'è el superior atore distinto da łe exijense de ogni singoło omo o grupo de omani de ła comunità eła.

Al contrario de Hobbes, [[John Locke]] no soło no'l vedea inte l'atribusion al sovran de tuti i poderi ła sołusion a i scontri de el popoło ma ansi el ga scrito l'idea che el sovran el gavea da rispetar i diriti fondamentałi come ła propietà privada. Fondamentałe xéxe inte ła storia de el pensiero pułitego l'opara de [[Montesquieu]] "L'ésprit des lois" (El spirito de łe lexi) dove viene formulata la distinzione dei poteri come prinsipio base per evitare la tiranide. Anca Montesquieu el tira lustro su i vari tipi de goerno, par finir dixendo che ła monarchia costitusionałe resta ła forma mejo, parché ła clase nobiłe in xenerałe xéxe manco corutibiłe, visto che ła xéxe vincołada al prinsipio del [[onore]].

Inte el [[XIX secoło]] [[Karl Marx]] el ga ideà ła critega sientifega al sistema capitałista borghexe e ła fiłoxofia, in contrapoxision a l'ideałixmo e al spirituałixmo, del [[materiałixmo storico]], e dopo [[diałetico]]: ła storia dei sistemi sociałi e istitusionałi xéxe determinada da na strutura che ła riva, da la so "sostansa", dai raporti economisi che ghe xéxe. L'economia ła raprexenta ła baxe fondamentałe e esensiałe de ła società, che ła njien a esare modełada e influensada dai raporti economisi (ła struturasion), che proprio parché al nasare de l'organixasion sociałe, core in maniera semplise a determinarghe i vari ordinj sociałi, culturałi e ideołoxisi del sistema capitałista borghexe (sovrastruturà) o "formà". Marx el ga sotołinea che el raporto non xéxe da considerarse in maniera semplise deterministega.

Inte el [[XX secoło]], l'arte de ła pułitega ła xéxe diventada anca on laboratorio pratico de łe [[corente pułitega|teorie pułiteghe]]. I se ga xviłupà, in fati, na caterba de sistemi difarenti de xestire ła [[roba publega]]. In fianco a łe monarchie che ghe jera al scumisiarse del secoło, cresea łe prime democrasie borghexi, e contenporaneamente i primi esperimenti de aplicasion pratica del [[sociałismo]], ła maxor parte njui fora intei sistemi opresivi. Inte ła prima metà del secoło a ste forme łe njiea in parte i totałitarismi e autoritarismi de [[drita (pułitega)|drita]], derivanti da ła crixi de łe fraxiłi democrasie.

Intei ultimi ani ła pułitega xéxe ndà via via trasformandose, toendo drento come sojeto ła cusì dixua società siviłe, fata de moimenti de opinion che i serca de cavarla al'astrasion drento cui xéxe sta sempre confinada: ła pułitega ła se fa globałe e inte ła cosiensa de tanti se dełinea come stato in costante devegnere de łe rełasion sociałi ed economighe.

Uno de i strumenti de intervento de ła società siviłe inte l'asion pułitega istitusional i xéxe stai vedui senpre pì speso i referendum de inisiativa popołare, sia in jiro nasionałe, sia sempre pì speso in jiro rejonal o locałe.