Difarense intrà łe version de "Àtomo"

[[Imàjine:Helium atom QM.svg|right|250 px|thumb|Reprodusion a schema del'àtomo del'[[ełio]]. Ła xona negra ła xéxe l'[[orbital]] 1s. El nùcleo el saria sfèrego.]]

L<nowiki>'</nowiki>'''àtomo''' (dal [[łéngoa greca|greco]] ''ἄτομος'', ''àtomos'', che no se pol divìder: union de ''ἄ'', alfa privativo, e ''τομή'', ''tomé'', divixion) el xéxe ła più pìcoła parte de ogni [[elemento chimego|ełemento]] che'l ghe sia in natura che ghe mantien łe caraterìsteghe chìmeghe. El vien ciamà cusì perché ai inisi el vegniva considerà l'unità pì pìcoła, da ła qual no se podeva tagiar via parte, de ła materia: sta teoria ła partien a ła dotrina dei fiłòxofi gresi [[Leucippo]], [[Democrito]] e [[Epicuro]], e ła vien ciamada ''[[atomismo]]''. Datorno ła fin del'[[XIX secoło|OtoxéntoOtoxento]] (co ła descoverta del'[[ełetron]]) el xéxe stà demostrà che l'àtomo el gera divixìbiłe, esendo a sóa volta conposto da [[partexeła|partexełe]] più pìcołe (a łe quałi démo el nome de "[[Partexeła ełementar|subatòmeghe]]"). L'àtomo el rexulta infati costituìo da [[neutron|neutróni]], [[ełetron|ełetróni]] e [[proton|protóni]].

Ła teoria atòmega ła xéxe ła [[teoria]] su ła natura de ła [[materia]] che ła dixe che tuta ła materia ła sia costituìa da unità ełementari ciamade àtomi.

In particołar, l'àtomo el xéxe conposto da un nùcleo [[Carga ełètrega|cargà]] poxitivamente e da un nùmero de [[ełetron|ełetróni]], ugual queło dei [[proton|protóni]], cargai negativamente, che i ghe rua datorno sensa n'òrbita definia (l'ełetron el vien dóncadito "dełogałixà"), 'ntei "sgusi ełetròneghi". El nùcleo el xéxe conposto da [[proton|protóni]], che i xe partexełe cargae poxitivamente e da [[neutron|neutróni]], che i xéxe partexełe sénsa carga: protóni e neutróni i xéxe diti [[Nucleon|nucleóni]]. In proporsion, se'l nùcleo atòmego el fuse grando quanto un pomo, i ełetróni i ghe ruaria datorno a na distansa de un [[chiłòmetro]] a ocio; un nucleon el ga masa squaxi 1800 volte più granda de queła de n'ełetron.

|align="left"|Descoverto da [[James Chadwick]], ła sóa existénsa ła xéxe stada evinta a partir da contradision studiae prima da [[Walther Bothe]], daspò da [[Irène Joliot-Curie]] e [[Frédéric Joliot]].

* [[Nùmaro atòmego|Nùmero atòmego]] (Z): el nùmero dei protóni 'ntel nùcleo, che, al stato nèutro, el xéxe ugual al nùmero de ełetróni fora da eo; l'àtomo dónca el ga carga nèutra 'ntel só conpleso.

Ghe xéxe na grandesa che ła ghe descrive ła masa, definia [[pexo atòmego]] (in manièra più s-ceta "masa atòmega"), espreso 'ntel [[Sistema Internasional|SI]] in [[unità de masa atòmega]] (o ''dalton'', sìnboło ''uma'', o anca soło ''u''), indove na unità de masa atòmega ła xéxe na de łe dódexe parte de queła de n'àtomo de [[carbonio]]-12 (¹²C).

El nùmero dei ełetróni che i rua datorno el nùcleo el xéxe ugual al nùmero dei protóni 'ntel nùcleo: in quanto ste carghe qua de vałor pari, n'àtomo el xéxe normalmente ełetregamente neutro e dónca anca ła materia stesa. Però i existe àtomi che i tol o dà via ełetróni, par exénpioexenpio 'ntel corso de na [[reasion chìmega]]: ła spece che ghe salta fora ła se ciama [[ion]]; i ióni i pol èser ałora de carga poxitiva o negativa.

I àtomi che i ga el steso nùmero atòmego i ga łe stese propietà chìmeghe:i xéxe stai dónca mesi drento par convension al steso [[elemento chimego|ełemento]].

Dó àtomi i pol desferensiarse anca 'ntel averghe un nùmero atòmego ugual ma un desferénte nùmero de masa: sti àtomi i xéxe diti [[ixòtopo|ixòtopi]] e i ga medeme propietà chìmeghe. Par exénpioexenpio l'àtomo de [[idrògeno]] el ga più ixòtopi: in natura infati sto qua el xéxe prexente in granda magioransa come ¹H (formà da un proton e n'ełetron) e in menor quantità da ²H (o [[deuterio]], che'l se cata 'ntel [[aqua pexante]] e'l xéxe formà da un proton, un neutron e n'ełetron) e ³H (o [[trisio]], davèro raro, formà da un proton, dó neutróni e n'ełetron). Dal pónto de vista chìmego, idrògeno, deuterio e trisio i prexenta medeme propietà, anca se reserche dei xórni de ancuo łe xéxe drio rełevar na magior instabiłità del deuterio 'ntei sói conposti.