Cołi Eugànei

I cołi Eugànei i ze un grupo de cołine de orìzene volcànega caraterizae da forme e altese eterozènee, che łe sorze, de fato izołà, inte ła pianura vèneta sentrale, verso sudòvest de Pàdoa ocupando na àrea dal perìmetro aprosimativamente ełìtego de cuazi 22 000 ètari, tutełà dal Parco rejonale dei Cołi Eugànei che, istituio inte el 1989, el zera devegnesto el primo parco rejonale del Vèneto.

Cołi Eugànei

Sorte	Caena montagnoza
Liogo
Rejon aministrativa	provincia de Pàdoa (Itàlia)
Dati e sifre
Altitùdene	601 m
Ponto pì alto	Monte Venda  (601 m )
Materiałe	roccia effusiva (it)
Àrea	187 km²
Istoria
Perìodo	Eocen

Topònemo

El topònemo "cołi Eugànei" el ze sta conià in tenpi bastansa tardai (intrà el Do e el Sincuezento) tołendo idea da l'ajetivo latin Euganeus che, se in prinsìpio el remandava ai Eugànei, ła stra-antiga popołasion de ła zona prima del rivo dei Vèneti, de sevente ła ze stada inpiegada cofà tèrmeno de altalocasion col signìfegà de "padoan".

Zeołozia

I Cołi Eugànei i ze costituii da sirca un sentenaro de erlevasion de orìzene vulcànega naseste in do faze difarenti dopo de łe tension che łe zera stai responsàbiłi anca de l'erlevasion guałiva de ła cadena alpina.

I Cołi Euganei łe ze nasesti dopo de erusion sotomarine co efuzion de lava bazàltega, durante l'Eocen superior, pasando inte l'Ołigocen soto na atività caraterizada da magmi viscozi, che ła ga conduzesto a ła formasion de depòziti de trachie. Sti fenòmani i ze avegnesti sirca 30 milioni de ani fa.

Clima

El clima dei Cołi Eugànei el ze condisionà da ła so orografia: i versanti esponesti verso sud i ze pì esponesti a ła costiera del sołe in confronto a cuełi ponesti verso nord. Sui Cołi el ze in pì manco rezaltà el fenòmano de l'inversion tèrmega noturna in confronto a ła pianura. De contro parò, sui Cołi Eugànei ghe ze pì ventiłasion e manco umidesa, gràsie a l'altitùdene e anca da ła poca urbanizasion, che el dasa spàsio a łe àree verdi che łe rinfresca racuanto ła zona.

L'autuno el ze fresco e piovozo e col sbasar de łe ore de luze ła nadura ła taca ver cołori inpisai. In inverno I Cołi i ze caraterizai da un clima un fià manco rìzido in confronto co ła pianura; tutavia de frecuente i vien otegnesti da venti racuanto fredi che i incanała, intrà vałe e conche, ària freda persistente che ła porta tenperature de vari gradi soto el zero e prezensa de jasae. Da notar in pì che no-ostante che l'altura no ła sìpia tanto erlevada, i Cołi Eugànei i ze posto de frecuenti precipitasion nevoze. La primavera ła ze caraterizada da recruesénse invernali ma, col vegner vanti de ła stajon, łe tenperature łe se fa dolsi e ła natura ła renase, sfojando colorasion desparae. Inte l'istà ła tenperatura ła ze erlevada anca se trancuiłizada da l'altitudine e da un modesto taso de umidità. La całura ła ze de frecuente tenuizada da tenporałi che i połe anca èsar anca viołenti conpagnai da forte ràfeghe de vento, piove consistenti e grandenae enèrzeghe .

Flora

La flora dei Cołi Eugànei ła ze caraterizada da tante spece. La vària orìzene e conpozision dei tereni, ła ùgnoła morfolozia dei relievi (responsàbiłe, intrà l'altro, de microclimi contrastanti), l'izolamento da altri grupi montagnozi e łe l'alternarse dei climi stajonałi, ligai ai sicli jasałi e al perìodo postjasałe, i rende i cołi Eugànei na izola naturałìstega struturada, andove che łe convive sia spece de anbiente caldo àrido (termòfile), sia da anbiente montan e submontan (microterme). Cusita, in baze a ła natura e a ła conpozision del teren e a łe varietà climàteghe łe połe vegner inlistae łe seventi tipołozie de asociasion vezetali:

• Màcia meditarànea: costituia da na densa vezetasion de piante de baso fusto, par el pì senpreverdi.
• Zone de prà: difondeste inte ła parte sud dei Cołi, inte łe cavità calcàree intrà Vałe San Zorzi, Baon e Arcuà Petrarca, nome derivà dal sèłebre poeta e scritor vèneto del XIV secoło Francesco Petrarca, inte el cuało el ga vivesto i so ùltemi ani. I prà i ze racuanto àridi e cuazi lìbari dal strato de humus i deriva dal sbandono de pàscoli e tereni poco produtivi, denomenai "vegri". Inte łe zone de pì atuałe sbandono a domenar ghe ze łe spece erbàsee, tìpeghe da climi sechi, cofà łe graminacee, mentre inte łe àree sbandonae da tanto tenpo, ghe se cata arbusti e sbari erbozi. In sto habitat ghe vive l'ùgnoła spece che ła tołe el nome da ła sità de Patavina, o sia el Haplophyllum patavinum, ła Ruta padoana, descuerta a Arcuà Petrarca inte el 1722 e che inte i cołi Euganei, el cata el ponto pì osidentale de ła so àrea de crésimento.
• Bosco de castagnara: viventi sui versanti vulcàneghi volti verso nord, su teren silìseo e profondo. El sotobosco el ze fato da numarévułi spece erbàcee de fioritura bonoriva, intrà sti cuà i rari zejo martagon e zejo de San Joani, tìpeghi dei climi ùmedi.
• Bosco de róvare termòfile: cuerze parte dei versanti verso sud, su teren suto e poco profondo, de conpozision calcàrea. El rovareto el ze verzesto e lumenozo e el se prezenta cofà na boscaja misiada, co un sotobosco mòrbido e rico de humus.
• Boscaja de rubìnia: raprezenta na asociasion vezetałe introduzesta da l'omo inte el scumìsio del siesento. La rubìnia o robìnia, doparada cofà spece paribon, ła ze orizenària de łe coste del Nord Amèrica. El so sotobosco el ze sta inpoario da disfrutamento intenso.

Fàuna

I animałi grando, ła fàuna dei Cołi Euganei ła ze inte el dì de uncó costituia in prevałensa da picenini mamìfari, rètiłi, anfibi e ozełi.

Da poco i ze conparii i senzałi che deso i prołìfara e i daneja łe cultivasion, e par sta motivasion i ze ojeto de un rìzedo e severo pian de controło da parte del Parco dei Cołi Eugànei.

Nome dei monti e alture

La sima pì alta e conosesta ła ze el monte Venda (601 m s.l.m.), reconosìbiłe par el so èsar uno dei siti de instałasion dei repetitori de segnali TV che i cuerze granda parte de łe zone sircostanti (provinse de Pàdoa e Vicensa). Di seguito l'elenco completo dei Colli Euganei:

Lista de łe sime dei Cołi Eugànei

Monte	Altitùdene in metri s.l.m.
Alto	182
Altore	366
Arigon	200
Bajamonte	486
de łe Base	158
Beło	105
Calbarina	136
Casteło de Całaon	316
Casteło de Monsèłeze	250
Castełon	207
del Casteło o Cecìlia	199
Cero	409
Ceva	255
Cinizeła	130
Sinto	282
Croze	90
Faedo	299
Fazoło	301
Fiorin	13
Frasanełe	62
Gało	385
Gemola	281
Grando	474
de łe Grote	244
Lìspida	94
Lonzina	234
Lóvoło	34
Loso	324
de ła Madonna	523
Marco	350
Merlo	101
Montezeło	27
Murałe	231
Orbieso	330
Orsara	362
Orton	168
Peraro	376
Pendize	304
Picenin	316
Pìrio	328
Ragno	62
Rezin	165
Rico	330
Roso	174
Rua	416
Rusta	396
San Daniełe	80
Santo	128
Senzari	182
Sołon	223
Spinasoła	115
Spinefrase	202
Stàfoło	97
de łe Vałi	184
Venda	601
Vendévoło	460
Ventołon	407
Zago	149

I comuni dei Cołi Euganei

La formasion cołinare eugànea ła ze conprendesta cuazi intieramente inte l'omònemo parco rejonale, partegnente cuazi intieramente a ła Provincia de Pàdoa, a parte de Monte Santo de Lovertin, el Cołe de Albeton e el Cołe de Lóvoło, che i raprezenta l'estensionamento pì osidentale del grupo e i casca in Provincia de Vicensa.

• Àbano
• Arcuà Petrarca, (che ła ga ospità el omònemo poeta)
• Baon
• Ła Bataja
• Salvarexe
• Sinto Euganeo
• Este
• Galxignan Terme
• Lozo Atestin
• Monséłexe
• Montegròto
• Rovołon
• Teoło
• Toreja
• Vò

La leje speciałe de salvaguardia dei Cołi Euganei

Inte el 1971 ła ze stada fata ła leje speciałe par ła salvavàrdia dei Cołi Eugànei. I Cołi i zera menasai da 68 cave che łe estraeva matèria da costrusion. La leje ła ze considerada ła prima vera leje ecołòzega votada co èzito dal Parlamento italian. Promotor de ła leje ła ze sta el deputato rovigoto Giuseppe Romanato.

Letaratura

A Arcuà Petrarca el ghea vivesto i so ùltemi ani de vita el poeta trezentesco Francesco Petrarca, nativo de Areso. Sui Cołi Eugànei ła ze stada anbientada na parte del romanzo 'Le ultime lettere di Jacopo Ortis de Ugo Foscolo.

Altri projeti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Cołi Euganei