Regio X Venetia et Histria

Ła Regio X Venetia et Histria ła xera una de łe regiones co łe cuałi Augusto el gà dividesto l'Itałia sirca in tel 7 d.C..

El teritorio de ła Regio X Venetia et Histria

Łe denominasion de łe rejon augustee łe xera sóło numarałi, e soło łe fonte acadèmeghe del dì de uncò łe costuma atribuir al nome uficiałe roman on ajetivo che dixegna el teritorio. A ła rejon ghe xe stà xontà l'ajetivo Venetia, par via dei vèneti, ła popołasion che vivea inte ła xona oncora prima dei romani, mentre Histria el xe on nome de chel divien da ła tribù iłìrega dei histri.

El teritorio se stendea dal'Ada al Tajamento, oltre che mucia parta del Carso, l'Istria. Ła Venetia ła jera ła parta abità dal pópoło veneto dal cual tołe el nome, on pópoło xà conosesto ai greci e ai etruschi co i cual i comersava, mentre el Friul el jera abità par in prevałensa da xente cèltega, tra łe cuałi se ricorda i carni. Ła cołonixasion łatina gà vùo scumisio in tel II secoło a.C., periodo in tel cual xe vegnua ła dedusion de Aquiłeja (181 a.C.) cofà cołonia de derito łatin e soratuto cofà postasion difensìa contro łe invaxion da łevante.

Inte ła Venetia no xe mià mai existìi, se no cofà invaxuri tenporanei, i Iłiri o altri pópołi barbari, a ecesion de qûalche ensediamento de Gałi a Bèrghem e Bresia, i cuałi parò i se ga integrà tanto da entrar in guera al fianco dei Vèneti e de Roma contro altre popołasion cèlteghe.

Sità

Aquiłeja

Ruvine romane a Aquiłeja.

Aquiłeja ła gera situà 'ntel'odierno Friul, ła quarta sità de ła penìzoła come nùmaro de abitanti, che se stima fuse torno a łe 200 000 unità. Inportanto port fluviałe sul fiume Natixon, ła gera el snodo dei tràfeghi adriàtici verso l'Eoropa setentrionałe (via Iulia Augusta) e verso l'Iłiria. Aquiłeja dovea ła soa inportansa prinçipalmente a ła soa poxision stràtexega ai fini comersałi e miłidari, dato che sorxeva sul mar Adriatico e in prosimità de łe Alpi Orientałi in modo da łasiar a Roma de controłar pì eficaxemente l'Eoropa orientałe. Inte łe soe canpagne miłidari, Julio Céxare el gera sòłito portar łe soe lejoni a svernar propio a Aquiłeja dorante l'inverno. El greco Strabone, giògrafo de età augustea, in na sequensa de ła soa òpara nota chel port de Aquiłeja (ła cołonia romana “edificà cofà bałoardo contro i barbari”), enporio par i popołi iłìreghi abitanti łongo l’Istro (Danubio), se incontra rixałendo par 60 stadi el Natixon (ora tributaro del’Ixonso, ma che a quełi tenpi sfozava direto in mar traverso ła laguna). Succesiamente, col croło del'Inpero oçidentałe, Aquiłeja, zà danegià da nomeroxe invaxioni barbàreghe tra ła cuałi queła dei Uni de Àtiła che ła gà raxa al sóło, gà perduo notevolmente ła soa inportansa econòmega e commersałe e gà mantegnù sóło queła rełigioxa, esendo ła sede del Patriarcato de Aquiłeja; ła Venetia ła se ga smenbrà, e łe invaxioni barbàreghe łe ne ga faorì el proceso.

Çividałe del Friul, pont del diàvoło.

Verona

I raporti enfrà Roma e Verona i ga tacà intorno al III secoło a.C.. Verona ła xe devegnua cołonia co ła Lex Pompeia 'ntel'89 a.C.. Inte el 42 a.C., Verona ła ga desmeso de èsare cołonia e ła xe stà elevà al rango de "Municipium". Sto qua el xe stà l'inisio de secołi de grando splendor, in i cuałi Verona sità romana xe stà ricostruia 'ntel'ansa del'Àdexe: el so importanto guado el xe stà sostituìo da dó ponti, el Ponte Piera e el Postumio, che el gavéa anca altre funsion: el faxea infati da diga par el Teatro Romano par ałestir bataje navałi e da acuedot o par portar aqua corente in tante caxe de ła çità. El Foro nol gera mìa distanto dal'odierna Piasa de łe Erbe. Fora de ła sità ghe gera l'anfiteatro Arena e el Teatro Roman. Esendo un inportante Munisipio roman al çentro dei passaji verso łe frontière, Verona ła xe stà de frecuente teatro de łe łote siviłi romane. Gallieno inte el 265 el ga slargà łe mura de ła sità fin a tirar drento l'Arena.

Patavium

Dorante ła dominasion romana Patavium, cofà ałora ła gera conosiua, xe sta na de łe pi riche sità del'Inpero grasie, anca, al'ałevamento de cavałi. Ła gera anca l'ùnega sità in Itałia a ver un sirco come Roma. En età augustea Padova ła xe devegnua parta de ła X Regio che gavea come cavedal Aquiłeja, a ła qual gera cołegà grasie a ła via Annia che partiva da Adria. Inte el 452-453 ła sità ła xe stà devastà dal'invaxion degli Uni de Àtiła.

Forum Julii

El legame entrà Jułio Céxare e ste tere qûi el xe testimonià dal fato chel nome Friul derìa propio da "Forum Iulii", ovèro el foro de Céxare, l'atuałe Çividałe del Friul. Inte el V secoło d.C., dopo ła distrusion de Aquiłeja da parta dei Uni, Çividałe ła xe cresiua par nùmaro de sitadini e inportansa stratèxega.

Cremona

Fortificà dai romani inte el 218 a.C. come castrum, conpagna ła sità de Placentia (Piacensa), in riva al Po. Ła xe stà un inportante çentro del'area padana dorante tuto el periodo republican. Inte el 69 d.C. ła xe stà asedià e destruta da łe trupe de Vespaxian e sucesiamente redificà col juto del steso inperador. Par un łóngo perìodo ła sità ła sconpare da łe cronache de ła storia, sità sóło in pochi documenti, o nominà par ła proveniensa de qûalche personajo stórego.

L'Arena de Poła

Poła

Sorta forse su un vècio castełier, Poła se ga sviłupà in età romana (I secoło a.C.) susedendo al'antiga Nesactium, màsimo çentro dei Histri. Ła xe stà sità fiorente, dotà de struture urbane prestigioxe (infrà łe cuałi un ampio foro, un arco trionfałe, un anfiteatro e dó teatri) ed ornata de tenpli ai cuałi se ga zontà, inte i primi secołi del'era volgar, alcune baxìłiche cristiane. Sconvolta da łe invaxioni barbàreghe (V secoło), ła sità ła xe entrà, sucesiamente, 'ntel'òrbita del'Inpero Roman d'Oriente (VI secoło).

Bibliografìa

• Plinio il vecchio, Naturalis Historia, Liber III par. 126 e succ. (testo łatin orixinałe su la.wikisource)
• Strabone, Zeografia, IV, 6; V, 1-4; VI, 1

Łigadure foreste

• (IT) Ati convegno su ła Regio X Archivià il 12 de majo 2007 in Internet Archive.

• (IT) Regio X: Documentasion archeològica e imagini (Università de Bułogna)
• (EN) Toponomàstega de ła Venetia (ligo ronpesto dispunìbiłe in Internet Archive; védarse el istòrego, la prima version e ła ùltema).