Difarense intrà łe version de "Gorìsia"
| [Revixion njiancora controłà] | [Revixion njiancora controłà] |
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
p Bot: Aggiungo: es:Gorizia |
+storia |
||
Riga 36:
El nome Gorizsia el deriva dal sostantivo slovèn ''gora'', come dinimutivo ''gorica'', e signiféga "monte picenìn". El xe un toponimo molto difùxo 'nte łe zsone con prexenzsa de ła łéngoa slovena.
== Storia ==
El nome de Gorizsia el compare par ła prima volta 'ntel'ano [[1001]], en un documento del'inperador [[Ottone III del Sacro Romano Impero|Ottone III]] col qual iù el regałava el casteło de Salcan e ła viła ''Goriza'' catà ai pié del casteło, al patriarca de [[Aquiłeja]] e ai [[Eppstein]], conti del [[Friułi]] "medietatem predii Solikano et Gorza nuncupatum" e, dópo, ricordà 'ntel [[1015]] "medietatem unius villae que sclavonica lingua vocatur Goriza".
Ai Eppstein i vegne dópo i conti paładini de [[Bavièra]]. 'Ntel so màsemo splendor, anca se i Conti i gera bastanzsa guerafondai, ła soa estension ła covrìa parta del nord est itałiano (conprexe par un corto perìodo anca łe zsità de [[Trevixo]] e [[Pàdova]] en [[Vèneto]]), ła parta ozsidentałe del'atuałe [[Slovenia]] e parta del'atuałe teritorio aostrìaco. Basta pensar che a [[Meran]] (BZ) ghe gera ła màsema, se non ùnega, zeca de ła [[Contea de Gorizsia]], mentre ła sede vèra e propia (doe abitava i Conti) ła se catava a [[Lienz]] en [[Àustria]].
'Ntel [[1500]] a ła morte del'ùltemo conte Leonardo a Lienz, ła zsità pasa a [[Massimiliano I, Sacro Romano Imperatore|Massimiliano I]] d'[[Asburgo]] anca si rivendicada anca da ła [[Repùblica de Venezsia]]. Ła zsità ła fagarà parta dei domini asbùrgisi ([[Mar Adriatico|Stato del Litorałe/Kustenland]]) come cavedal de ła Contea de Gorizsia, e come cavołogo de ła provincia aostrìaca de ła "[[Gorizia e Gradisca|Prinzsipesca Contea de Gorizsia e Gradisca]]" parché Conte de łe zone el gera l'inperador asbùrgico ([[1815]]-[[1918]]), co dó brevi interuzsion: l'ocupazsion [[venezsia]]na del [[1508]]-[[1509]] e l'incluxion 'nte łe [[Province Iłìrrghe]] [[Napołeon|napołeòneghe]] dal [[1809]] al [[1813]].
=== Prima e seconda guera mondiałe ===
{{Quote|...O Gorizsia, ti te sì małedita<br />
par ogni cor chel sente cosenzsa;<br />
dołoroxa ghe xé stà ła partenzsa<br />
e el ritorno par tanti no ghe xé stà...|
''Ritorneło de na canzsone popołare cantada durante ła prima guera mondiałe dai soldati itałiani''}}
Gorizsia ła xé stà ciapà dai Itałiani 'tnel [[1916]], perdùa dópo ła rota de [[Caporetto]], 'ntel [[1917]] e ciapà de nóvo, definitivamente, 'ntel [[1918]]; xé stà inclusa, par poco, 'ntel Goernatorà de ła [[Venezsia Julia]] (1918-1919); cusì dópo l'anesione ([[1919]]) ła xé stà, prima incorporàda 'ntel [[Vèneto]], 'nte ła [[provincia de Ùdine]], vegnendo a formar en sto modo ła provincia del [[Friułi]] e, in dópo, ereta a cavołogo de provincia ([[1927]]) con jurisdizsion sul Friułi orientałe (a ecezsion de ła [[Bixiacaria]] e de [[Gravo|Gravo]] unìe a [[Trieste]] e del distreto de [[Cervignan]] unio a [[Ùdine]]). 'Ntel [[1922]], Lelio Baggiani, el fondava ła [[Croxe Vèrda Gorizsiana]], stórega asociazsion de vołontariado e pùblego socorso. 'Ntel'imedià primo dopoguera xé stà cavà vìa na volta par tute ła [[Contea de Gorizia e Gradisca|Contea]]. Par un corto perìodo ([[1943]]-[[1945]]) ła xé stà mesa soto l'aministrazsion miłidar todesca (de fato un'anesion) e encluxa 'ntel Goernatorà dell' ''Adriatisches Kuestenland'' ("Litorałe Adriàtico") chel a soa volta el xé stà meso soto el direto controło de [[Friedrich Rainer]], ''gauleiter'' de ła [[Carinzsia]].
Col'arivo dei partigiani jugoslavi a Gorizsia 'ntel majo del [[1945]] ła xé tacà łe represion che ła gà vùo l'àpexe fra el 2 e el 20 de majo. Ghe xé stà pì de miłe aresti e sconparidi no soło tra i itałiani, ma anca fra tuti quełi che i gera contro al rexime comunista de [[Josip Broz Tito|Tito]]. El comun el gà dovuo dar via i tre quinti zsirca del propio teritorio a ła [[Jugoslavia]] col 15% de ła soa popolazsion conplesiva. Ła major parta del'àrea urbana de ła zsità ła xé restà en teritorio itałian.
===Dopoguera e riprexa===
[[Imagine:Fiume Isonzo-ponte ferrovia.jpg|thumb|200px|left|el Fiume Isonzo]]
'Ntel dopoguera, ła zsità ła ga colto na numeroxa comunedà de èxułi [[Èxodo istrian|jułian-dàlmati]].
Parò parta de ła periferia catà a nord e a est (łe frazsion de Salcan, San Piero e Vertoiba) ła xé stà dà vìa a ła [[Repùblica Sociałista Federałe de Jugoslavia|Jugoslavia]] come anca gran parta de ła provincia. El confin traversava na zona semisentrałe de ła zsità łasiando 'nte ła parta no itałiana tante frazion ed edifizsi. Fra ste qua ła stazsion feroviaria de ła ''Transalpina'' che cołegava ła "''[[Nizsa]] aostrìaca''" (come ła veniva ciamada ła zsità) co ła cavedal [[Viena]], da dove veniva gran parta del'aristocrazsia aostrongàrega par sogiornarghe durante l'inverno. Ła piaza che stava vanti a ła stazsion (parta italłana e parta slovena) fin dal [[2004]] ła xé stà fata vixitàvełe liberamente su tuti e doi i ładi dópo l'abatimento de parta de ła rede confinarea vegnù co l'entrada de ła Slovenia 'ntel'[[Union Eoropea]]. Al zsentro de queła un mosaico e na piastra metàłega comemorativa i sorxe, sta qua segna el trazsado del'ex confin de stato.
==Giografia==
Gorizsia ła xe
[[Categoria:Çità itałiane]]
| |||