Difarense intrà łe version de "Navara"

|data autonomia= [[16 de agosto|16 agosto]] [[1982]]

Ła '''Navara''' o '''Comunità Foral de Navara''' (en [[Łéngoa spagnoła|castilian]] ''Navarra'' o ''Comunidad Foral de Navarra'', en [[Łéngoałéngua basca|basco]] ''Nafarroa'' o ''Nafarroako Foru Erkidegoa'') l'è na comunità autonoma e na provinçia spagnoła oltre che una de łe sete provinçe basche de [[Euskal Herria]]. Situà in te ła parte setentrionałe de ła [[penixoła iberica]], ła confina a nord-ovest co ła [[comunità autonoma dei Paexi Baschi]] ([[Araba|Álava]] e [[Gipuzkoa|Guipúzcoa]]), a nord-est co ła [[Fransa|Francia]] (tuto l'[[Iparralde]], in te łe so provinçe de [[Lapurdi|Labourd]], [[Zuberoa|Soule]] e [[Basa Navara]]), a sud-est co l'[[Aragona]] (provinçe de [[Saragosa]] e [[Huesca]]) e a sud-ovest co [[Ła Rioja]].

L'è conposta da [[Łista dei comuni de ła Navara|272 comuni]] e ła ga na popołasion de 605.876 áneme ([[2007]]) de cui çirca un terzo ła vive in te ła cavedal [[Pamplona|Panplona]] (''Iruñea'') —195.769 abitanti— e più de ła metà in te ła so area metropołitana (317.168 parsone).

Łe łéngoe ofisiałi de ła Navara i'è el [[Łéngoa spagnoła|castilian]] e 'l [[Łéngoałéngua basca|basco]], seben sto último soło in te ła parte setentrionałe de ła comunità. En basco ła Navara l'è anca nota col nome de '''Nafarroa Garaia''' (Alta Navara), par distinguerla da ła [[Basa Navara|Nafarroa Beherea]] (Basa Navara), che ła se cata in Francia.

Ła prima atestasion scrita del termine ''Navarra'' l'è del [[IX secolo|IX secoło]], in te l'opera ''Vita Karoli Magni'' de [[Eginardo]],<ref>En el [http://www.thelatinlibrary.com/ein.html#15 Vita Karoli Magni, capítoło 15]</ref> capìtoło 15, che ła contien ła seguente fraxe en [[Łéngoałéngoa łatinalatina|łatin]]: «''[...] qui apud '''Navarros''' ortus et fertilissimos Hispaniae agros secans sub Dertosae civitatis moenia Balearico mari miscetur; deinde Italiam totam''». Ve se descrive ła intruxioni del re [[Franchi|franco]] [[Carlo Magno]] fin al fiume [[Ebro]]. Etimołogicamente, el topònimo el provien probabilmente dal vocàboło ''naba'', d'orìgine preromana, forse [[protobasco|protobasca]], che se crede el significase "tera piana çircondà da montagne",<ref>[http://www.euskomedia.org/aunamendi/79386 Naba], ''Enciclopedia Auñamendi''.</ref><ref>Definision spagnoła de [http://buscon.rae.es/draeI/SrvltConsulta?TIPO_BUS=3&LEMA=nava] in tel disionario de ła RAE.</ref> descrision che se adata pienamente a [[Pamplona|Panplona]] e al teritorio che łe çirconda. A sto vocaboło se gà xontà el [[sufiso]] ''-erri'', che in basco vol dir "tera o popoło".<ref name="història">Luis Landa El Busto, "[http://www.pnte.cfnavarra.es/publicaciones/pdf/histnav.pdf Stòria de Navara]", p. 73</ref>

Ai tenpi de l'[[Inpero Roman|Inpero roman]], el teritorio de ła provinçia l'era abità dai [[vasconi]], na tribù preromana che abitava el versante sud dei [[Pirenei]]. Sti qua i'è riusìi a mantegner ła propia łéngoa - el basco - e tradisioni anca soto i romani. L'area no l'è mai stà pienamente sotomesa, né dai [[Vixigoti]] né dai [[Arabi]].

In tel [[824]] el capitan [[Iñigo Arista]] el vien incoronà re de [[Pamplona|Panplona]], el che el porta a ła fondasion del [[Regno de Navara]]. El regno el riva a ła so màsima espansion soto [[Sancho III de Navara]], quando el cuerxe el teritorio de l'atuałe Navara, [[Comunità autonoma dei Paexi Baschi|Paexi Baschi]], [[Ła Rioja]], e parte de ła [[Cantabria]], [[Castilia e León|Castilia e Leon]] e [[Aragona]]. A ła so morte el paexe el vien parò divixo tra i so fioi e no'l vearà mai più interamente ricostituío. L'exercito de Navara el ciapa parte a ła decixiva [[bataia de Łe Nave de Tolosa]] del [[1212]] al fianco dei altri regni cristiani de Spagna dopo de ła qual i posedimenti musulmani in te ła penixoła iberica i vien ridoti a un picoło teritorio in tel sud.

L'inclinasion de i re navari par ła połitica francexa e i negosiati par spoxar el so primogenito, Enrico, prinçipe de Viana, co na fioła de [[Luxi XII de Fransa|Luixi XII de Francia]], i'è łe motivasioni che porta [[Ferdinando el Catòłico]] a inviar el duca d'Alba a conquistar el regno de Navara in tel [[1512]]. El 25 de lujo Federico de Tołedo, duca d'Alba, l'ocupa Panplona e ła famea real navara l'è costreta a rifujarse in [[Basa Navara]] e a [[Bearn]]. El [[23 de marso]] de l'ano dopo, łe corte de Navara, co ła soła prexensa dei leader de ła fasion beaumontexa, łe proclama Ferdinando el Catòłico "re de Navara". In tel [[1515]], łe Cortes de Castilia, a [[Burgos]] e sensa ła prexensa de nisun raprexentante navarexe, i anete l'Alta Navara a ła [[Regno de Castilia|Corona de Castilia]]. Nonostante łe diverse bataie conbatúe par recuperar l'Alta Navara e łe rivolte de i abitanti (anca de fasion beaumontexa), no se otien alcun rixultato e 'l teritorio de ła Basa Navara el resta separà dal resto del regno fin a vegner incorporà in te l'[[Franciafransa|inpero francexe]]. Malgrado l'union co ła Castilia, el regno de Navara el riese a conservar molti priviłeji e i so [[fuero|fueri]], molti dei quałi conservà fin al [[XX secoło]]. L'è grasie al riconosimento de sti fueri, ancora vałidi, se ła Navara ła pol godar ancó de un special grado de autonomía, garantío dal status de comunità foral.

Situà in tel nord-est de ła [[penixoła iberica]], ła Navara ła confina a nord col dipartimento [[Franciafransa|francexe]] dei [[dipartimento dei Pirenei Atlantici|Pirenei Atlantici]] (in te ła rejon de [[Aquitania]]), a ovest co i [[Comunità autonoma dei Paexi Baschi|Paexi Baschi]], a su co [[Ła Rioja]] e a est co l'[[Aragona]]. El teritorio l'include n'enclave, [[Petilla de Aragón]], che l'è conpletamente circondà da l'Aragona.

En Navara se parla [[Łéngoa spagnoła|spagnoło]] e [[Łéngoałéngua basca|basco]]. Entranbe łe łéngoe i'è ofiçiałi, parò, mentre el castilian el dè en tuta ła comunità foral, el basco l'è ofiçialmente riconosúo soło en łe xone specificà da ła ''Ley Foral del Vascuence'' (Ley Foral 18/86 de 15 de deciembre de 1986)<ref name="Ley del Vascuence">[http://www.cfnavarra.es/webgn/sou/instituc/ct/normativa/presidencia/8E010000.htm Ley Foral 18/86, de 15 de diciembre de 1986, del Vascuence]. Regołasion del so uxo normal e ofiçial.</ref>. Sta łeje ła divide difati ła Navara en tre aree: bascòfona (ndo el basco l'è łéngoa majoritaria), mista e no bascòfona (ndoe domina el castilian). De 272 comuni navarexi, 109 i apartien a łe xone bascòfona e mista e i pol godar de i vantaji oferti da ła coofiçiałità del basco, tra cui ła toponomàstica biłéngoe e 'l dirito dei çitadini a comunicar co łe aministrasioni publiche en basco. Sta łéngoa ła vien parlà en ła xona çentrałe e setentrionałe del teritorio, esendo ła łéngoa materna de ła majoransa de ła popołasion in tel nord e estremo nordovest. Considerando ła Navara in tel so insieme, el castilian l'è ła łéngoa materna de l'88,9% de ła popołasion, el basco del 7,0%, el 2,1% el ga entranbe łe łéngoe come materne e 'l restante 2,1% el parla n'antra łéngoa come materna<ref>[http://www.cfnavarra.es/estadistica/confindex.asp?i=Informaci%F3n%2BEstad%EDstica&p=ie/indice2.asp?qry=01&d=ie/idx_izq.asp?qry=01 Instituto de Estadística de Navarra. Censimento de ła popołasion 2001]</ref>.

Storicamente s'à parlà anca altre łéngoe, sparíe al dì d'ancó, come el romanxo navaro o [[navaro-aragonexe]] e, minoritariamente, el [[Łéngoa guascona|guascon]], [[Łéngoałéngua fransexafransexe|francexe]], [[Łéngoa ebrea|ebrèo]] e [[Łéngoa àraba|àrabo]].

El basco l'è parlà en Navara secondo diverse forme diałetałi (nóve secondo ła clasificasion seguía dal Diccionario General Vasco de ła [[Euskaltzaindia]] anca se in sèguito i'è stè riragrupè): el piasè estexo l'è el [[diałeto alto-navaro]], che se parla en te ła parte çentrałe e setentrionałe. En łocałità come [[Basaburúa Mayor - Basaburua|Basaburua]], [[Imoz - Imotz|Imotz]] e altre al confin co ła [[Gipuzkoa]], se parla el [[gipuzkera|diałeto gipuzcoan]] e in te ła parte çentral del Pireneo navaro (par exenpio in te łe vałi de [[Vałe de Aezcoa|Aezcoa]] e [[Vałe de Salazar|Salazar]]) se parla na varietà del [[diałeto baso-navaro]] posteriormente ciamà diałeto navaro-oriental. En ła parte più oriental de Pireneo, en ła [[vałe de Roncal]], se parlava fin a calche ano fa el [[diałeto roncałexe]], estinto a ła fine del XX secoło. En łe łocałità de [[Urdax]] e [[Zugarramurdi]] se parla el [[lapurteradiałeto labortan|diałeto de Lapurdi]].

I [[fuero|fueri]] navarexi, originari del [[Età de mezo|Medioevo]], i'è stà un pato tra ła nobiltà e 'l popoło, trasmeso a l'inisio oralmente e, a partir dal [[XIII secolo|XIII secoło]], butà xo par iscrito en ''Fueros y Compilaciones''.<ref>[http://www.navarra.es/home_es/Navarra/Asi+es+Navarra/Autogobierno/Los+Fueros.htm I Fueri de Navara]</ref>

*'''Cámara de Comptos''': en [[Łéngoałéngua basca|basco]] '''Nafarroako Comptos Gambera''', l'è l'istitusion dèdita a ła gestion econòmica e finansiaria del setor público de ła Comunità Foral de Navara.

El regime foral el dà a ła Navara determinà conpetense come na so propia połisia (ciamà [[Policía Foral de Navarra]], ''Foruzaingoa'' en [[Łéngoałéngua basca|basco]]), un sistema fiscal difarente [http://www.navarra.es/home_es/Gobierno+de+Navarra/Organigrama/Los+departamentos/Economia+y+Hacienda/Organigrama/Estructura+organica/Hacienda/Informacion+Fiscal/Normativa+Fiscal/Normas+Generales.htm] e tante altre equivałenti a quełe garantíe dai ''Statuti de Autonomia'' de łe altre Comunità Autonome, che en Navara el ciapa el nome de ''Ley Orgánica de Reintegración y Amejoramiento Foral de Navarra''. Alcune carateristiche de ła łegislasion navarexa in materia çiviłe e fiscałe i'è:

I comuni più popołà dopo [[Pamplona|Panplona]], che da soła ła ospita un terzo de tuti i abitanti de ła rejon, i'è (al [[2007]]):

*[[7 de lujo]]: [[Sanfermines|San Fermin]]; l'è ła festa piasè nota de ła provinçia, conosúa en tuto el mondo.