Difarense intrà łe version de "Tràfego (economia)"

El '''tràfego''' (ancuo el xé intrà 'ntel vèneto anca el tèrmine [[łénguałengua itałiana|itałian]] ''comercio''), chel xé cronpar e vénder robe vałutarie o de consumo, mòbiłi o imòbiłi, el xé na de łe atività prinsipałi su ła qual, da sénpre, se baxa l'[[economia]]. 'Ntei sècołi, el tràfego el ga subio desferénti evołusion fin a rivar, grasie a ła crésita post-industrial, al'espansion de ancuo che ła covre tuto el mondo e no ła ga confini. Có el tràfego el se svolxe infrà [[nasion]] desferénti parlémo de [[esportasion]] e [[inportasion]].

El xé dónca el [[mercà]] - el raporto infrà domanda e oferta - a darghe, anca in sto caxo da sénpre, łe lege fondamentałi, lege che łe xé stae teorixae dai prinsipi in manièra scientìfega, 'ntei ténpi moderni, dal'[[economia|economista]] [[Scosiascozia|scosexe]] [[Adam Smith]].

Cołigà per forsa a ła destribusion, o redestribusion del vadagno, el tràfego - speso asocià al [[consumismo]] e al [[liberismo]] - el ga visto inpisarse ed raforsarse, conl'intrada 'ntel III miłenio forti moviménti de [[anti-globalizasion]] o [[nova globalizasion]] che ła vol stabiłir de novo ténpi, modi e prospetive future de sto inportante setor del'economia. In sta ciave, łe se ga moltiplicae 'ntei ùltimi ani del [[XXxX sècołosecoło|'900]] łe inisiative de [[tràfego equo-solidal]] e [[tràfego alternativo|alternativo]].

Ghe xé testimonianse che'l tràfego a granda scała el ghe gera xà 150.000 ani fa<ref>Watson, Peter (2005). Ideas : A History of Thought and Invention from Fire to Freud. HarperCollins. ISBN 0-06-621064-X. Introdusion.</ref>. Durante l'[[età de ła Piera]] i òmeni i se scanbiava robe de [[sèłexe]] e [[osidiana]]. L'introdusion del [[scheo]] el ga dà un grando agiuto al scanbio de robe, perché el xé el più pràtego da spostar, anca se el xé sogeto a canbiaménti de vałor come l'[[inflasion]]. I primi grandi mercanti che cognosémo in Osidente i xé i [[Fenici]], chei xé rivai anca 'ntel [[Mar del Nord]], parténdo dal [[Libano]]. El bixogno de particołari béni e prodóti el ga spinto łe nasion a domandarli a altre, qualche volta co ła forsa: tràfego e [[guera]] i xé sénpre stai cołigai. Serte àree łe se ga spesałixae in un serto tipo de prodoto: per exénpio l'[[Egito]] e ła [[Siciłia]] i gera i granari de na bona parte de [[Eoropa|Europa]], xà prima del dominio de [[Roma]]; dal Nord Europa i vegniva [[metało|metałi]] e l'[[anbra]] del [[Mar Bàltego]]; per i béni de łuso i domandava al'[[Axia]] Oriental e al'[[Africa subsahariana]], da indove i vegniva robe come [[avorio]], [[incenso]] e [[spesia|spesie]] che in Europa no ee se podeva catar. Inportante ła xé anca ła [[via de ła seda]] che ła gera un insieme de rote de carovane che łe portava ła [[seda]] da ła [[Cina]] al'osidénte.

Col'inisio del [[Alto Medioevo]] l'Europa ła se ga tagiada via dai grandi tràfeghi internasionałi. I [[Àrabi]] i ga mantegnùo vive łe rote e daspò [[Istanbul|Costantinopoli]] ła xé deventada nodo fondamental de łe rote che łe cołigava Est e Ovest, grasie a ła sóa poxision infrà Europa e Axia. Ła renàsita dei tràfeghi del [[Baso Medioevo]] ła xé testimoniada da łe [[Republiche marinare|Repùbliche Marinare]] e da ła [[Łiga Anseàtica]] del Nord Europa. Co ła decadensa del'[[Inpero bizantin|Inpero Bizantin]], in particołar [[Venesia]] ła ga scomensà a controłar el Mediteraneo e i béni chei ghe girava, ma ła crésita dei [[Inpero Otoman|Turchi]] e, soratuto, ła scoverta de ła [[Mèrica]] ([[1492]]) i ga revołusionà sta situasion. Ła nàsita de łe rote oseàniche łe ga permeso de averghe i béni a presi menóri, scansando tute łe dogane che ghe gera in mexo: el [[Mar Mediteraneo|Mar Mediteràneo]] el perde inportansa almanco fin a có i ga verto el [[Canal de Suez]] ([[1869]]). 'Ntel [[XVI secolo|XVI sècoło]] łe nave de [[Portogało|portoghéxi]] e [[Spagna|spagnołi]] łe xé 'ndae vanti a strasportar prodóti nóvi e veci e anca s-ciavi per i osèani, soratuto queo [[Osèano AtlànticoAtlàntego|Atlàntico]]. In [[Mèrica]], [[Àfrica|Africa]] e [[Axia]] łe xé nasùe paréce [[cołonia|cołonie]] per scopi de tràfeghi. Anca i [[Paéxi Basi|Ołandexi]] e i [[Regno Unìo|Inglexi]] i ga fato cołonie e tràfeghi e ghe xé da recordar łe famoxe conpagnie de łe Indie ([[XVII secoło|XVII sècoło]]). In sti ténpi, prima [[Sevija|Sevilla]], [[Łisbóna|Lisbona]] e [[Anversa]] (indove ła xé nasùa ła prima borsa) e daspò [[Amsterdam]], łe xé deventae sità riche e inportanti grasie ai tràfeghi e a łe atività che i revarda.

Ła fondasion del'inpero cołonial e i tràfeghi i ga permeso al'[[Inghiltera]] de deventar ła magior potensa mondial per squaxi dó sècołi. A ła fin de ła [[prima guera mondiałe|prima guera mondial]] i [[Stati Unìi de la Mèrica|Stati Unìi]] i ga tólto sto róło, che i ga mantegnùo anca daspò ła [[Granda depresion|crixi del 1929]], che ła ga dà na batosta ai tràfeghi mondiałi. Xà 'nte ła [[seconda guera mondiałe|seconda guera mondial]] parece nasion łe se xé acordae per stabiłir ła połìtega econòmega internasional; 'ntel [[1947]] 23 stati i ga fato el ''[[General Agreement on Tariffs and Trade]]'' (GATT) per favorir el tràfego łìbero. Parece organixasion fra nasion nasùe 'ntel pasà sècoło (come [[Union Eoropea|Union Europea]], [[NAFTA]], [[ASEAN]]...) łe ga el scopo de agiutar i scanbi infrà łore.