Difarense intrà łe version de "Navara"

[Revixion njiancora controłà][Revixion njiancora controłà]
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
VajotwoBot (discusion | contribusion)
p Bot: Fixing redirects
Xqbot (discusion | contribusion)
p Bot: Zonto: sc:Navarra; modifiche estetiche
Riga 1:
{{Comunità autonoma
|comunità= Comunidad Foral de<br /><span style="font-size:1.3125em">'''Navarra'''</span><br />Nafarroako Foru Komunitatea
|linkStemma=Escudo_de_Navarra_(oficial).svg
|linkBandiera= Bandera de Navarra.svg
Riga 36:
Sto teritorio el ga a łe spałe na łonga tradision de autonomia: el [[regno de Navara]] l'è existío fin al [[1841]]. Ła so storia połitica ła stà difati a ła baxe de ła so particołare organixasion juridico-aministrativa, che l'è regołamentà da na łeje speçifica del [[1982]], ciamà brevemente ''Amejoramento'' o co l'acronimo de ''LORAFNA''. El spírito de sta łeje l'è queło de coniugar ła tradision [[fuero|forałe]] navarexe co ła [[costitusion spagnoła del 1978]], de cui ła costituise na dispoxision adisionałe.
 
== Etimołogia ==
Ła prima atestasion scrita del termine ''Navarra'' l'è del [[IX secolo|IX secoło]], in te l'opera ''Vita Karoli Magni'' de [[Eginardo]],<ref>En el [http://www.thelatinlibrary.com/ein.html#15 Vita Karoli Magni, capítoło 15]</ref> capìtoło 15, che ła contien ła seguente fraxe en [[łéngoa latina|łatin]]: «''[...] qui apud '''Navarros''' ortus et fertilissimos Hispaniae agros secans sub Dertosae civitatis moenia Balearico mari miscetur; deinde Italiam totam''». Ve se descrive ła intruxioni del re [[Franchi|franco]] [[Carlo Magno]] fin al fiume [[Ebro]]. Etimołogicamente, el topònimo el provien probabilmente dal vocàboło ''naba'', d'orìgine preromana, forse [[protobasco|protobasca]], che se crede el significase "tera piana çircondà da montagne",<ref>[http://www.euskomedia.org/aunamendi/79386 Naba], ''Enciclopedia Auñamendi''.</ref><ref>Definision spagnoła de [http://buscon.rae.es/draeI/SrvltConsulta?TIPO_BUS=3&LEMA=nava] in tel disionario de ła RAE.</ref> descrision che se adata pienamente a [[Pamplona|Panplona]] e al teritorio che łe çirconda. A sto vocaboło se gà xontà el [[sufiso]] ''-erri'', che in basco vol dir "tera o popoło".<ref name="història">Luis Landa El Busto, "[http://www.pnte.cfnavarra.es/publicaciones/pdf/histnav.pdf Stòria de Navara]", p. 73</ref>
 
== Storia ==
[[ImagineFile:castillo javier.jpg|left|thumb|300px|El castel Javier]]
[[ImagineFile:roncesvalles capilla.jpg|right|thumb|150px|Na capeła a Roncisvałe]]
Ai tenpi de l'[[Inpero Roman|Inpero roman]], el teritorio de ła provinçia l'era abità dai [[vasconi]], na tribù preromana che abitava el versante sud dei [[Pirenei]]. Sti qua i'è riusìi a mantegner ła propia łéngoa - el basco - e tradisioni anca soto i romani. L'area no l'è mai stà pienamente sotomesa, né dai [[Vixigoti]] né dai [[Arabi]].
In tel 778 l'exerçito franco el vien sconfito dai baschi in te ła [[bataia de Roncisvałe]].
Riga 49:
L'inclinasion de i re navari par ła połitica francexa e i negosiati par spoxar el so primogenito, Enrico, prinçipe de Viana, co na fioła de [[Luxi XII de Fransa|Luixi XII de Francia]], i'è łe motivasioni che porta [[Ferdinando el Catòłico]] a inviar el duca d'Alba a conquistar el regno de Navara in tel [[1512]]. El 25 de lujo Federico de Tołedo, duca d'Alba, l'ocupa Panplona e ła famea real navara l'è costreta a rifujarse in [[Basa Navara]] e a [[Bearn]]. El [[23 de marso]] de l'ano dopo, łe corte de Navara, co ła soła prexensa dei leader de ła fasion beaumontexa, łe proclama Ferdinando el Catòłico "re de Navara". In tel [[1515]], łe Cortes de Castilia, a [[Burgos]] e sensa ła prexensa de nisun raprexentante navarexe, i anete l'Alta Navara a ła [[Regno de Castilia|Corona de Castilia]]. Nonostante łe diverse bataie conbatúe par recuperar l'Alta Navara e łe rivolte de i abitanti (anca de fasion beaumontexa), no se otien alcun rixultato e 'l teritorio de ła Basa Navara el resta separà dal resto del regno fin a vegner incorporà in te l'[[fransa|inpero francexe]]. Malgrado l'union co ła Castilia, el regno de Navara el riese a conservar molti priviłeji e i so [[fuero|fueri]], molti dei quałi conservà fin al [[XX secoło]]. L'è grasie al riconosimento de sti fueri, ancora vałidi, se ła Navara ła pol godar ancó de un special grado de autonomía, garantío dal status de comunità foral.
 
== Geografia e clima ==
Situà in tel nord-est de ła [[penixoła iberica]], ła Navara ła confina a nord col dipartimento [[fransa|francexe]] dei [[dipartimento dei Pirenei Atlantici|Pirenei Atlantici]] (in te ła rejon de [[Aquitania]]), a ovest co i [[Comunità autonoma dei Paexi Baschi|Paexi Baschi]], a su co [[Ła Rioja]] e a est co l'[[Aragona]]. El teritorio l'include n'enclave, [[Petilla de Aragón]], che l'è conpletamente circondà da l'Aragona.
 
Riga 56:
El clima de ła Navara el misia influense da i monti Pirenei e łde a vałe del fiume [[Ebro]], creando na grosa diferensa tra i climi del nord (molto piasè umidi e con frequenti precipitasioni) e del sud (clima più [[clima mediteraneo|mediteraneo]] co tenperature piasè alte e precipitasion più sporadiche). Se pol pasar, in tel giro de pochi kilometri, da łe umide vałi del nord a łe aride [[Bardenas Reales]] su łe sponde de l'Ebro.
 
== Łéngoe ==
[[ImagineFile:Navarra - Mapa densidad euskera 2001.svg|thumb|200px|Distribusion del basco come łéngoa materna par comune]]
En Navara se parla [[Łéngoa spagnoła|spagnoło]] e [[łéngua basca|basco]]. Entranbe łe łéngoe i'è ofiçiałi, parò, mentre el castilian el dè en tuta ła comunità foral, el basco l'è ofiçialmente riconosúo soło en łe xone specificà da ła ''Ley Foral del Vascuence'' (Ley Foral 18/86 de 15 de deciembre de 1986)<ref name="Ley del Vascuence">[http://www.cfnavarra.es/webgn/sou/instituc/ct/normativa/presidencia/8E010000.htm Ley Foral 18/86, de 15 de diciembre de 1986, del Vascuence]. Regołasion del so uxo normal e ofiçial.</ref>. Sta łeje ła divide difati ła Navara en tre aree: bascòfona (ndo el basco l'è łéngoa majoritaria), mista e no bascòfona (ndoe domina el castilian). De 272 comuni navarexi, 109 i apartien a łe xone bascòfona e mista e i pol godar de i vantaji oferti da ła coofiçiałità del basco, tra cui ła toponomàstica biłéngoe e 'l dirito dei çitadini a comunicar co łe aministrasioni publiche en basco. Sta łéngoa ła vien parlà en ła xona çentrałe e setentrionałe del teritorio, esendo ła łéngoa materna de ła majoransa de ła popołasion in tel nord e estremo nordovest. Considerando ła Navara in tel so insieme, el castilian l'è ła łéngoa materna de l'88,9% de ła popołasion, el basco del 7,0%, el 2,1% el ga entranbe łe łéngoe come materne e 'l restante 2,1% el parla n'antra łéngoa come materna<ref>[http://www.cfnavarra.es/estadistica/confindex.asp?i=Informaci%F3n%2BEstad%EDstica&p=ie/indice2.asp?qry=01&d=ie/idx_izq.asp?qry=01 Instituto de Estadística de Navarra. Censimento de ła popołasion 2001]</ref>.
 
Storicamente s'à parlà anca altre łéngoe, sparíe al dì d'ancó, come el romanxo navaro o [[navaro-aragonexe]] e, minoritariamente, el [[Łéngoa guascona|guascon]], [[łéngua fransexe|francexe]], [[Łéngoa ebrea|ebrèo]] e [[Łéngoa àraba|àrabo]].
 
=== Diałeti baschi en Navara ===
El basco l'è parlà en Navara secondo diverse forme diałetałi (nóve secondo ła clasificasion seguía dal Diccionario General Vasco de ła [[Euskaltzaindia]] anca se in sèguito i'è stè riragrupè): el piasè estexo l'è el [[diałeto alto-navaro]], che se parla en te ła parte çentrałe e setentrionałe. En łocałità come [[Basaburúa Mayor - Basaburua|Basaburua]], [[Imoz - Imotz|Imotz]] e altre al confin co ła [[Gipuzkoa]], se parla el [[gipuzkera|diałeto gipuzcoan]] e in te ła parte çentral del Pireneo navaro (par exenpio in te łe vałi de [[Vałe de Aezcoa|Aezcoa]] e [[Vałe de Salazar|Salazar]]) se parla na varietà del [[diałeto baso-navaro]] posteriormente ciamà diałeto navaro-oriental. En ła parte più oriental de Pireneo, en ła [[vałe de Roncal]], se parlava fin a calche ano fa el [[diałeto roncałexe]], estinto a ła fine del XX secoło. En łe łocałità de [[Urdax]] e [[Zugarramurdi]] se parla el [[diałeto labortan|diałeto de Lapurdi]].
 
Oltre ai diałeti existe anca diversi subdiałeti e tipicità łenguistiche łocałi.
 
== Organixasion połitica e aministrativa ==
=== I fueri de Navara ===
I [[fuero|fueri]] navarexi, originari del [[Età de mezo|Medioevo]], i'è stà un pato tra ła nobiltà e 'l popoło, trasmeso a l'inisio oralmente e, a partir dal [[XIII secolo|XIII secoło]], butà xo par iscrito en ''Fueros y Compilaciones''.<ref>[http://www.navarra.es/home_es/Navarra/Asi+es+Navarra/Autogobierno/Los+Fueros.htm I Fueri de Navara]</ref>
 
Riga 77:
Ła fine de ła ditatura e ła restaurasion del sistema democràtico ła porta a na nova costitusion in tel [[1978]]; una de łe questioni più spinoxe ła rivardava propio ła problematica foral. El rixultato de sto laoro el se cata in te ła ''Disposición Adicional Primera'', che ła stabiłise:"''Ła costitusion ła tuteła e ła rispeta i diriti storici dei teritori forałi''". I fueri i vien adatà a ła nova realtà de autonomie del Stato spagnoło par mexo de ła publicasion de ła "''Ley Orgánica 13/82 de 10 de agosto de Reintegración y Amejoramiento del Regimen Foral de Navarra''".
 
=== Łe istitusioni forałi de ła Navara ===
[[ImagineFile:NafarParlamentua.JPG|thumb|240px|Edifiçio del Parlamento de Navara, Panplona.]]
* '''Parlamento de Navarra''' o '''Cortes de Navarra''': òrgano łegislativo de rapresentansa połítica ełeto a sufrajo universałe par un periodo de quatro ani. El ga ła potestà łegislativa par quanto riguarda łe materie de so conpetensa come Comunità Foral. El Parlamento l'elexe al Presidente del Governo de Navara e 'l exercita un ruoło de inpulso e controło de łe atività del Governo de Navara.
 
* '''Gobierno de Navarra''' o '''Diputación Foral''': el Governo de Navara l'è l'òrgano cołegial che, soto ła diresion del so Presidente, el stabiłise ła połítica general e l'dirixe l'aministrasion de ła Comunità Foral de Navara. L'è conposto dal Presidente e dai Consejeri o Deputati Forałi, da eło nominè. El Governo el ga el poter executivo e ła potestà regołamentaria. Atualmente l'è direto da ła coałision de [[Unión del Pueblo Navarro]] e [[Convergencia de Demócratas de Navarra]], de sentro-destra rejonałista.
 
* '''Cámara de Comptos''': en [[łéngua basca|basco]] '''Nafarroako Comptos Gambera''', l'è l'istitusion dèdita a ła gestion econòmica e finansiaria del setor público de ła Comunità Foral de Navara.
 
* '''Defensor del Pueblo de Navarra''': el Difensor del Popoło o '''Ararteko''' en basco, l'è ła istitusion che, su mandato del Parlamento, ła vigiła su el rispeto de i diriti fondamentałi e de łe łibartà publiche de i çitadini, e con sta finałità el supervixiona l'atuasion de łe aministrasioni pùbliche de st'altri enti łocałi navarexi.
 
=== L'autonomia navarexe ===
El regime foral el dà a ła Navara determinà conpetense come na so propia połisia (ciamà [[Policía Foral de Navarra]], ''Foruzaingoa'' en [[łéngua basca|basco]]), un sistema fiscal difarente [http://www.navarra.es/home_es/Gobierno+de+Navarra/Organigrama/Los+departamentos/Economia+y+Hacienda/Organigrama/Estructura+organica/Hacienda/Informacion+Fiscal/Normativa+Fiscal/Normas+Generales.htm] e tante altre equivałenti a quełe garantíe dai ''Statuti de Autonomia'' de łe altre Comunità Autonome, che en Navara el ciapa el nome de ''Ley Orgánica de Reintegración y Amejoramiento Foral de Navarra''. Alcune carateristiche de ła łegislasion navarexa in materia çiviłe e fiscałe i'è:
 
* En '''Dirito çivil''', el codexe çivil spagnoło el se cata soto a i uxi en te l'ordine de priorità de łe fonti.<ref>Artículo 2 de la [http://noticias.juridicas.com/base_datos/CCAA/l1-1973.lpt1.html Ley 1/1973, de 1 de marzo, por la que se aprueba la Compilación del Derecho Civil Foral de Navarra]</ref>
 
* En '''Dirito fiscal''', pararea che łe inposte che grava su ła persona fixica, na olta minori, łe se sia ultimamente uniformà al resto de ła Spagna. Pararea persistar qualche vantajo soło par l'[[IRPEF]].
 
* Tra '''persone fíxiche''', ła vantajoxa tasa su łe sucesioni da pare a fioi (0,8% de l'eredità), l'è stà motivo che 'a portà grande fortune a pagar łe tase en sta comunità.<ref>[http://www.elmundo.es/sudinero/noticias/act-145-04.html Impuestos 'a la Carta'. Las normativas autonómicas sobre IRPF, Sociedades, Patrimonio o Sucesiones obligarán a empresas y particulares a estudiar las 'condiciones' que ofrece su comunidad], análisis del diario [[El Mundo]], 8 de noviembre de 1998.</ref> Reçentemente, parò, łe comunità łimitrofe a łe comunità con regime fiscałe special, ła [[Cantabria]] e [[Ła Rioja]], i'à praticamente sopreso el tributo par disiendenti e coniugi,<ref>[http://www.consumer.es/web/es/vivienda/2005/02/11/116635.php El Registro de Economistas Asesores Fiscales detecta un aumento de los impuestos a la vivienda por parte de las comunidades], noticia en consumer.es de 11 de febrero de 2005.</ref> mentre ła [[Comunità de Madrid]] o ła [[Comunità Vałensiana]] i l'à sopreso conpletamente in tel 2007.
 
* Anca tra łe '''persone jurídiche''' (inprexe) existea fin a qualche ano fa dei vantaji fiscałi; par exenpio, un studio<ref>[http://www.tugueb.com/e_campus/2002/06/investigacion/peques/peques1.html I vantaji fiscałi baschi, en cifre] studio de l'Università de Cantabria.</ref> l'indicava che łe inprexe cantabre in tel 1996 łe avarea otegnúo un risparmio del 57%, e del 42% in tel 1997 se se g'avese aplicà el regime tributario foral. Sto tratamento l'è stà però equiparà gradualmente, urtà tanto da łe dichiarasioni de incostitusionałità portà avanti da łe comunità visine, par exenpio ła STC 96/2002, del 25 de april,<ref>[http://www.boe.es/g/es/bases_datos/doc.php?coleccion=iberlex&id=2002/9783&codmap= Sentencia STC 96/2002, de 25 de abril, dictada en recurso de inconstitucionalidad promovido por el Consejo de Gobierno de la ''Comunidad Autónoma de La Rioja'' contra la disposición adicional 8ª de la Ley 42/1994, de 30 de diciembre, de medidas fiscales, administrativas y del orden social]. En ella se trataba de hacer frente al llamado "''efecto frontera''" originado por disposiciones fiscales favorables de los vecinos territorios del [[Comunità autonoma dei Paexi Baschi|País Vasco]] y Navarra. La Sentencia declara la incostitucionalidad y consiguiente nulidad de dicha disposición adicional octava de la ley de acompañamiento de aquel año que decía: "Los residentes en la Unión Europea que no lo sean en España y que, por su condición de tales, deban someterse a la legislación tributaria del Estado, sin que, por esta circunstancia, puedan acogerse a la de la Comunidad Autónoma o Territorio Histórico del País Vasco o Navarra en el que operen, tendrán derecho, en el marco de la normativa comunitaria, al reembolso por la Administración Tributaria del Estado de las cantidades que hubieran pagado efectivamente en exceso con respecto al supuesto de haberse podido acoger a la legislación propia de dichas Comunidades Autónomas o Territorios Históricos, en los términos que reglamentariamente se establezcan."</ref> tanto da i reclami efetuà davanti a l'[[Union Eoropea]].<ref>[http://ec.europa.eu/community_law/state_aids/comp-2004/e022-04.pdf Ayuda estatal nº E 22/2004 – España. Inçentivi fiscałi direti a favor de łe atività rełasionà a l'esportasion.]</ref>
 
* En '''Dirito tributario''', ła Navara ła ga piena potestà łegislativa en materia tributaria, cosita come en el controło e riscosion de tute łe inposte. L'aprova łe so spexe e i so conti. Al Stato l'aporta na cifra anuałe, stabiłía en el "'''Convenio Económico'''"<ref>http://noticias.juridicas.com/base_datos/Fiscal/l28-1990.html</ref>, par i servisi e łe funsioni forníe da questo.
 
== Demografia ==
[[ImagineFile:Nafarroa.png|right|250px]]
Al 1º jenar [[2007]] ła popołasion de ła Navara l'era de 605.876 abitanti, e ła densità de 58,31 ab./km². De sti qua, el 9,23% i era foresti, prinçipalmente ecuadoregni. Ła popołasion l'è en cresita (de un 0,66% rispeto al 2006), ma ła densità ancora basa. Par quanto riguarda el seso, se prexenta na difarente situasion tra spagnołi e foresti: mentre tra i spagnołi prevałe łe done, tra i foresti ghè na predominansa de omeni. El grupo de età pì numaroxo l'è queło che va da i 25 ai 54 ani, mentre queło piasè exiguo el fa riferimento a l'età più avansà; ła tendensa a l'inveciamento ła continua parò a manifestarse e tra 'l 2006 e 'l 2007 l'età media l'è aumentà de un deçimo. I comuni che i vede major cresita i'è quei in te łe viçinanse de Panplona; l'è invese el capołogo uno de i çentri abità che perde più abitanti.<ref>[http://www.diariodenavarra.es/navarra/noticia.asp?not=2008011713532350&dia=20080117&seccion=navarra&seccion2=sociedad&chnl=10, El 1 jenar 2007 ła Navara ła gavéa 605.876 abitanti (diariodenavarra.es)]</ref>
 
I comuni più popołà dopo [[Pamplona|Panplona]], che da soła ła ospita un terzo de tuti i abitanti de ła rejon, i'è (al [[2007]]):
* [[Tudela]] (32.760)
* [[Barañáin - Barañain]] (21.844)
* [[Burlada - Burlata]] (18.337)
* [[Estella - Lizarra]] (13.931)
* [[Zizur Mayor - Zizur Nagusia]] (13.189)
* [[Tafalla]] (11.115); [[Villava - Atarrabia]] (10.226) e [[Ansoáin - Antsoain]] (10.088).
 
== Economia ==
A partir dal [[1964]], ła Navara l'à scomisià un profondo proceso de transformasion economica, da n'economia baxà su l'[[agricoltura]] e che ocupava ła metà de ła popołasion economicamente ativa a n'economia equiłibrà e moderna. El motor de sta trasformasion l'è stà l'industria che ancora ancó, nonostante el proceso de tersiarixasion de łe ùltime decade, l'è più prexente che in te łe altre rejoni.<ref>[http://www.navarra.es/home_es/Navarra/Asi+es+Navarra/Economia+y+servicios/Economia.htm Así es Navarra. Economía y Servicios]</ref>
 
El setor primario l'ocupa el 5,9% de ła popołasion navarexa.<ref name="sectors">[http://www.navarra.es/home_es/Navarra/Asi+es+Navarra/Economia+y+servicios/Sectores+productivos.htm Setori produtivi de ła Navara]</ref> Ghè coltivasioni de [[formenton]], [[çereałe|çereałi]], [[fruto|fruti]] e [[girasołe|girasołi]]; anca ła produsion vinicoła l'è inportante. El setore secondario l'è raprexentà par ło più da [[picołe e medie inprexe]], ma no manca mia łe multinasionałi, che i'à contribuío a ła modernixasion de l'aparato produtivo rejonałe e al sviłupo economico de ła comunità foral. Ła majoransa dei inpianti industriałi con łivei tecnołogici ełevà e capacità de esportasion i apartien al setor automobiłistico e dei machinari e equipajamenti. Ła tersa industria più inportante l'è cheła agroałimentare: łe prime tre mese insieme łe costituise ła metà del vałor xontà de ła produsion industriałe de Navara. <ref name="sectors"/> El tersiario l'è el setor più inportante en termini de vałor xontà e 'l continua a trasformar ła strutura economica de ła comunità foral. Rispeto al resto de ła Spagna, el setor tersiario de l'economia navarexa el raprexenta l'1,4% del total del tersiario spagnoło.<ref name="sectors"/>
 
== Połitica energetica ==
Ła Navara l'è leader en Europa par quanto riguarda łe energie rinovabiłi, e ła conta de rivar a generar entro el [[2010]] el 100% de l'energia da fonti rinovabiłi.
Al [[2004]], el 61% de l'energia de ła rejon l'era generà da fonti rinovabiłi, de cui el 43.6% el provegnea da 28 [[mułin a vento|mułini a vento]], el 12% da oltre 100 [[turbina idraułica|turbine idraułiche]] in scała ridota e 'l 5.3% da 2 inpianti [[biomasa|biomase]] e 2 de [[biogas]]. In xonta, ła rejon ła gavea el pì groso [[inpianto fotovoltaico]] de Spagna, a Montes de Cierzo de [[Tudela]] (capacità de 1.2 MWp), più diverse altre sentenara de instałasioni fotovoltaiche.
 
== Feste ==
* Ùltima dominica de apriłe: ''Nafarroaren eguna'' (jorno de ła Navara); el vien çelebrà a [[Baigorri]] par rivendicar l'unità culturałe de Alta e Basa Navara.
* [[7 de lujo]]: [[Sanfermines|San Fermin]]; l'è ła festa piasè nota de ła provinçia, conosúa en tuto el mondo.
* [[3 de diçenbre]]: jorno de [[San Francesco Saverio]]; festa ofisiałe.
 
== Riferimenti ==
<references/>
 
== Ligamenti de fora ==
{{commons|category:Navarre}}
* [http://www.navarra.es/home_es/ Sito del governo navarexe] {{eu}} {{es}} {{fr}} {{en}}
* [http://www.unavarra.es/ Sito de l'università publica de ła Navara] {{es}} {{eu}} {{en}}
* [http://www.unav.es/ Sito de l'università privata de ła Navara] {{es}} {{en}}
* [http://www.turismo.navarra.es/esp/home/ Informasioni turistiche su ła Navara] {{es}} {{eu}} {{en}} {{fr}} {{de}}
 
{{Portałe|Paexi Baschi}}
Riga 212:
[[roa-tara:Navarra]]
[[ru:Наварра (автономное сообщество)]]
[[sc:Navarra]]
[[scn:Navarra]]
[[sh:Navarra]]
Traesto fora da Wikipèdia - L'ençiclopedia łìbara e cołaboradiva in łéngua Vèneta "https://vec.wikipedia.org/wiki/Navara"