Difarense intrà łe version de "Navara"

[Revixion njiancora controłà][Revixion njiancora controłà]
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Addbot (discusion | contribusion)
p Bot: Migrating 83 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q4018 (translate me)
VajotwoBot (discusion | contribusion)
p Robot: Modifeghe esteteghe
Riga 55:
In tel 778 l'exerçito franco el vien sconfito dai baschi in te ła [[bataia de Roncisvałe]].
 
In tel [[824]] el capitan [[Iñigo Arista]] el vien incoronà re de [[Pamplona|Panplona]], el che el porta a ła fondasion del [[Regno de Navara]]. El regno el riva a ła so màsima espansion soto [[Sancho III de Navara]], quando el cuerxe el teritorio de l'atuałe Navara, [[Comunità autonoma dei Paexi Baschi|Paexi Baschi]], [[Ła Rioja]], e parte de ła [[Cantabria]], [[Castilia e León|Castilia e Leon]] e [[Aragona]]. A ła so morte el paexe el vien parò divixo tra i so fioi e no'l vearà mai più interamente ricostituío. L'exercito de Navara el ciapa parte a ła decixiva [[bataia de Łe Nave de Tolosa]] del [[1212]] al fianco dei altri regni cristiani de Spagna dopo de ła qual i posedimenti musulmani in te ła penixoła iberica i vien ridoti a un picoło teritorio in tel sud.
 
L'inclinasion de i re navari par ła połitica francexa e i negosiati par spoxar el so primogenito, Enrico, prinçipe de Viana, co na fioła de [[Luxi XII de Fransa|Luixi XII de Francia]], i'è łe motivasioni che porta [[Ferdinando el Catòłico]] a inviar el duca d'Alba a conquistar el regno de Navara in tel [[1512]]. El 25 de lujo Federico de Tołedo, duca d'Alba, l'ocupa Panplona e ła famea real navara l'è costreta a rifujarse in [[Basa Navara]] e a [[Bearn]]. El [[23 de marso]] de l'ano dopo, łe corte de Navara, co ła soła prexensa dei leader de ła fasion beaumontexa, łe proclama Ferdinando el Catòłico "re de Navara". In tel [[1515]], łe Cortes de Castilia, a [[Burgos]] e sensa ła prexensa de nisun raprexentante navarexe, i anete l'Alta Navara a ła [[Regno de Castilia|Corona de Castilia]]. Nonostante łe diverse bataie conbatúe par recuperar l'Alta Navara e łe rivolte de i abitanti (anca de fasion beaumontexa), no se otien alcun rixultato e 'l teritorio de ła Basa Navara el resta separà dal resto del regno fin a vegner incorporà in te l'[[fransa|inpero francexe]]. Malgrado l'union co ła Castilia, el regno de Navara el riese a conservar molti priviłeji e i so [[fuero|fueri]], molti dei quałi conservà fin al [[XX secoło]]. L'è grasie al riconosimento de sti fueri, ancora vałidi, se ła Navara ła pol godar ancó de un special grado de autonomía, garantío dal status de comunità foral.
Riga 68:
== Łéngoe ==
[[File:Navarra - Mapa densidad euskera 2001.svg|thumb|200px|Distribusion del basco come łéngoa materna par comune]]
En Navara se parla [[Łéngoa spagnoła|spagnoło]] e [[łéngua basca|basco]]. Entranbe łe łéngoe i'è ofiçiałi, parò, mentre el castilian el dè en tuta ła comunità foral, el basco l'è ofiçialmente riconosúo soło en łe xone specificà da ła ''Ley Foral del Vascuence'' (Ley Foral 18/86 de 15 de deciembre de 1986)<ref name="Ley del Vascuence">[http://www.cfnavarra.es/webgn/sou/instituc/ct/normativa/presidencia/8E010000.htm Ley Foral 18/86, de 15 de diciembre de 1986, del Vascuence]. Regołasion del so uxo normal e ofiçial.</ref>. Sta łeje ła divide difati ła Navara en tre aree: bascòfona (ndo el basco l'è łéngoa majoritaria), mista e no bascòfona (ndoe domina el castilian). De 272 comuni navarexi, 109 i apartien a łe xone bascòfona e mista e i pol godar de i vantaji oferti da ła coofiçiałità del basco, tra cui ła toponomàstica biłéngoe e 'l dirito dei çitadini a comunicar co łe aministrasioni publiche en basco. Sta łéngoa ła vien parlà en ła xona çentrałe e setentrionałe del teritorio, esendo ła łéngoa materna de ła majoransa de ła popołasion in tel nord e estremo nordovest. Considerando ła Navara in tel so insieme, el castilian l'è ła łéngoa materna de l'88,9% de ła popołasion, el basco del 7,0%, el 2,1% el ga entranbe łe łéngoe come materne e 'l restante 2,1% el parla n'antra łéngoa come materna<ref>[http://www.cfnavarra.es/estadistica/confindex.asp?i=Informaci%F3n%2BEstad%EDstica&p=ie/indice2.asp?qry=01&d=ie/idx_izq.asp?qry=01 Instituto de Estadística de Navarra. Censimento de ła popołasion 2001]</ref>.
 
Storicamente s'à parlà anca altre łéngoe, sparíe al dì d'ancó, come el romanxo navaro o [[navaro-aragonexe]] e, minoritariamente, el [[Łéngoa guascona|guascon]], [[łéngua fransexe|francexe]], [[Łéngoa ebrea|ebrèo]] e [[Łéngoa àraba|àrabo]].
Riga 83:
In tel [[1512]] el [[Regno de Navara]] el vien conquistà da ła [[Regno de Castilia|Corona de Castilia]], ma el mantien el propio regime d'autogoverno łegislativo, executivo, judisiario e fiscałe, conservando ła so condision de "regno" soto ła figura de un [[vicerè]]. Sto sistema l'era propio de ła Navara e no l'era mia na regołamentasion inposta da ła Castilia, come l'è stà invese par altri regni, quałi par exenpio el [[Regno de Granada]].
 
Dopo ła [[Prima goera carlista]], en el [[congreso de Vergara]], el jenerałe łiberal [[Espartero]] el racomanda al governo de "propor a łe Cortes ła concesion o ła modifica dei fueri"; sto dixegno el se reałixa co ła leje del [[25 de otobre]] [[1839]] (ciamà ''Ley de confirmación de fueros''), quando i fueri i vien ribadìi "sensa dano par l'unità costitusional de ła monarchía",<ref>[http://www.navarra.es/NR/rdonlyres/06EDD6C2-6564-4751-8A9C-074318C22B82/75191/Ley25deoctubrede1839.doc Leje del 25 de otobre, 1839]</ref> e che ła diventa efetiva co ła publicasion de ła ''Ley de modificación de los fueros de Navarra'' (denominà ani più tardi ''Leje Paccionada de Navarra'') el [[16 de agosto]] [[1841]].<ref>[http://www.navarra.es/NR/rdonlyres/06EDD6C2-6564-4751-8A9C-074318C22B82/75192/LeyPaccionadade16deagostode1842.doc Llei Paccionada de Navarra]</ref>. Con sta leje, ła Navara no ła vien più dexignà come un "regno" e ła se converte in provinçia, adatàndose a ła divixion teritorial de ła Spagna del [[1833]] de [[Javier de Burgos]]. Dopo ła [[Goera çiviłe spagnoła]] vien sopreso i fueri de [[Gipuzkoa]] e [[Bizkaia]], parché considerà "provinçe traditore", parò i fueri de Navara e [[Araba]] i vien mantegnúi, avendo donà el so suporto a ła rivolta.
 
Ła fine de ła ditatura e ła restaurasion del sistema democràtico ła porta a na nova costitusion in tel [[1978]]; una de łe questioni più spinoxe ła rivardava propio ła problematica foral. El rixultato de sto laoro el se cata in te ła ''Disposición Adicional Primera'', che ła stabiłise:"''Ła costitusion ła tuteła e ła rispeta i diriti storici dei teritori forałi''". I fueri i vien adatà a ła nova realtà de autonomie del Stato spagnoło par mexo de ła publicasion de ła "''Ley Orgánica 13/82 de 10 de agosto de Reintegración y Amejoramiento del Regimen Foral de Navarra''".
Riga 89:
=== Łe istitusioni forałi de ła Navara ===
[[File:NafarParlamentua.JPG|thumb|240px|Edifiçio del Parlamento de Navara, Panplona.]]
* '''Parlamento de Navarra''' o '''Cortes de Navarra''': òrgano łegislativo de rapresentansa połítica ełeto a sufrajo universałe par un periodo de quatro ani. El ga ła potestà łegislativa par quanto riguarda łe materie de so conpetensa come Comunità Foral. El Parlamento l'elexe al Presidente del Governo de Navara e 'l exercita un ruoło de inpulso e controło de łe atività del Governo de Navara.
 
* '''Gobierno de Navarra''' o '''Diputación Foral''': el Governo de Navara l'è l'òrgano cołegial che, soto ła diresion del so Presidente, el stabiłise ła połítica general e l'dirixe l'aministrasion de ła Comunità Foral de Navara. L'è conposto dal Presidente e dai Consejeri o Deputati Forałi, da eło nominè. El Governo el ga el poter executivo e ła potestà regołamentaria. Atualmente l'è direto da ła coałision de [[Unión del Pueblo Navarro]] e [[Convergencia de Demócratas de Navarra]], de sentro-destra rejonałista.
Riga 129:
== Połitica energetica ==
Ła Navara l'è leader en Europa par quanto riguarda łe energie rinovabiłi, e ła conta de rivar a generar entro el [[2010]] el 100% de l'energia da fonti rinovabiłi.
Al [[2004]], el 61% de l'energia de ła rejon l'era generà da fonti rinovabiłi, de cui el 43.6% el provegnea da 28 [[mułin a vento|mułini a vento]], el 12% da oltre 100 [[turbina idraułica|turbine idraułiche]] in scała ridota e 'l 5.3% da 2 inpianti [[biomasa|biomase]] e 2 de [[biogas]]. In xonta, ła rejon ła gavea el pì groso [[inpianto fotovoltaico]] de Spagna, a Montes de Cierzo de [[Tudela]] (capacità de 1.2 MWp), più diverse altre sentenara de instałasioni fotovoltaiche.
 
== Feste ==
Traesto fora da Wikipèdia - L'ençiclopedia łìbara e cołaboradiva in łéngua Vèneta "https://vec.wikipedia.org/wiki/Navara"