Difarense intrà łe version de "Oseània"
| [Revixion njiancora controłà] | [Version verifegà] |
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
p removing old-formated (incorrect) interwiki |
Xontai un pochi de dati; go sercà de uniformar ła grafia par ła parte xa prexente |
||
Riga 1:
[[File:Oceania satellite.jpg|
El xe dełimità da 'ł [[Osèano Indian]] a ovest e da 'ł [[Osèano Pasìfego]] a sud<ref>o cofà altri giografi da 'ł Osèano Antartego</ref>, est e nordest; a nordovest invese el xe in contato co ła [[Axia]].
== Giografia fixega ==
El caratere prinsipal de sto continente el xe ła so insułarità: xe a dir che łe tere emerse che łe vien asociae a ła masa prinsipal łe se cata pitosto sparpagnae, e divixe da de łe grande destirae de acua.
Ła se desviłupa a caval de el emisfero oriental a ovest e de cheło osidental e est, inte łe łatitudini ecuatoriałi e in chełe tropicałi austrałi. Łi so punti estremi łi xe a nord ła ''ìxoła Midway'', a sud łe ìxołe ''ìxołe Macquarie''
<ref name= ponto_meridional >serti giografi łe considera parte de el continente antartego par via de clima, flora e fauna; in sto caxo el ponto pi' meridional saria ła ''ìxoła Stewart'', e ła estension in łatitudine ła saria de sirca 78°.
</ref>, a ovest ła ''ìxoła Dirk Hartog'' e a est ła ''ìxoła de Sala y Gomez''; ła se estende donca par sirca 85° de łatitudine<ref name= ponto_meridional /> e 142° de łongitudine.
Ła xe granda sirca 9 miłioni de km² <ref>{{cita web|http://www.treccani.it/enciclopedia/oceania_(Enciclopedia_Italiana)/|treccani.it|17-01-2014}}</ref>, ła maxor parte de ła so superfisie (sirca 85%) ła xe raprexentada da 'na masa ugnoła (ła [[Austrałia]]); łe ìxołe pi' grande łe xe ła [[Nova Guinea]], ła Ìxoła de 'l Nord e ła Ìxoła de 'l Sud de ł'arsipełago de ła [[Nova Zełanda|Nova Xełanda]]<ref>ste ultime tre da sołe łe riva a n'altro 12%</ref>, ła '''Taxmania''', ła '''Nova Britania''' inte łe Bizmarc, '''Viti Łevu''' inte łe [[Figi|Fiġi]], '''Hauài''' int'el [[Hawaii|omonimo arsipełago]] e '''Buganvił''' inte ł'arcipełago de łe [[Isole Salomone|Sałomone]].
Ła masa continental prinsipal ła xe pitosto conpata, incixa in modo significativo soło che da ła [[Gran Baja Austrałiana]] a sud e da el [[Golfo de Carpentària]] a nord, che ła separa da ła Nova Guinea che se cata a nord; ła penìxoła pi' inportante ła xe ła '''Penìxoła de Cao Iorc''', al nord est de ła Austrałia.
A est de ła Austrałia se cata el [[Mar de Tasman]] e el [[Mar dei Corałi|Mar de łi Corałi]]. A est de ła Nova Guinea se cata el [[Mar de Bizmarc]] e el [[Mar de łe Sałomone]].
=== Giołogia ===
[[File:Zealandia-Continent map en.svg|miniatura|sinistra|carta batimetriga in inglexe, indove ła Xełandia ła xe evidensiada co na łinia trategiada]]
Ła Osèania ła conprende sia tere emerse che łe se cata so ła crosta continental de ła Austrałia<ref>nota anca cofà '''''Sahul'''''</ref> e de ła '''Xełandia''', sia tere che se cata so ła crosta oseanega, in particołar łongo varie serie de caene montuoxe sotomarine.
Rispeto a ła masa de ła Austrałia łe caene pi' visine łe xe rełasionae a ła orogenexi senoxoica, sol bordo de ła crosta continental o osèanega (''Volcano'', ''Marianne'', Nova Guinea, Bizmarc, Sałomone, [[Vanuatu]], ''Nuova Caledonia'', Fiġi, [[Tonga]], Nova Xełanda).
Łe caene pi' distanti invese łe xe xenerae da el movimento de ła crosta oseanega sora de łi ponti caldi (''Emperor''-Hauàai, Sporadi ecuatoriałi-Tuamotu, [[Isole Marshall|Maršal]]-''Gilbert''-[[Tuvalu]]-[[Samoa]]'').
Ła Austrałia invese ła prexenta tereni molto pi' antighi. A ovest se cata el '''Craton Austrałian Osidental'''<ref>conposto da el '''''Craton de Yilgram''''' a sud e da el '''Craton de Pilbara''' a nord</ref>, el '''Craton Austrałian Meridional''' <ref>noto anca cofà '''''Craton de Gawler'''''</ref> e el '''Craton Austrałian Setentrional'''; inte ła porsion oriental se cata basini sedimentari pałeo-mexoxoici e orogeni pałeoxoici.
=== Orografia ===
[[File:Puncak Jaya (NASA astronaut photograph).jpg|miniatura|sinistra|Punċac Ġaia, in indonexian ''Puncak Jaya'']]
Łi pi' inportanti ełementi de ła orografia łi xe:
*el [[Western Plateau|Uestern Platò]] che el ocupa scuaxi tuta ła metà osidental de ła Austrałia.
*łe caene de łi [[Monti Maoke|Monti Maoce]], de łi [[Monti Bismarkck|Monti Bizmarc]] e de łi [[Monti Owen Stanley|Monti Óuin Stanli]] che łe segna da est a ovest ła Nova Guinea.
*łe [[Alpi Meridionałi]] che łe segna el marxene osidental de ła Ìxoła de 'l Sud.
*ła [[Gran Caena Divixoria]] che ła segna el marxene oriental de ła Austrałia.
*serti volcani inte łe ìxołe oseaneghe anca in funsion de el łor gran ìxołamento topografego: el maxor el xe el '''Mauna Cea''' inte ła Ìxołe Hauài.
Ła veta pi' alta de 'l continente ła xe el '''Punċac Ġaia''' inte łi Monti Maoce.
=== Idrografia ===
[[File:Lake Eyre Floods, South Australia - NASA Earth Observatory.jpg|miniatura|sinistra|''Kati Thanda'']]
Ła idrografia ła xe caraterixada da un reticoło poco desviłupà, sia par ła scarsità e framentarietà de łe tere emerse, sia par ła scarsità de precipitasioni inte łe aree pi' estexe.
Łi łaghi pi' vasti łi xe tuti łaghi sałai de ła Austrałia sentro-meridional, '''''Kati Thanda''''' <ref>noto na volta cofà '''''Łago Eyre'''''</ref> e '''''Łago Torrens'''''; intra chełi de acua dolse łi pi' inportanti łi xe el '''''Łago Murray''''' inte ła Nova Guinea, e '''Łago Taupo''' inte ła Ìxoła de 'l Nord.
Łi fiumi pi' inportanti łi xe '''''Sepik''''', '''''Fly''''', '''''Mamberano-Tatitatu''''' e '''''Digul''''' inte ła Nova Guinea, e '''''Murray-Darling''''' inte ła Austrałia oriental. Tra łi fiumi co andamento iregołar łi pi' łonghi łi xe '''''Cooper Creek-Barcoo''''' e '''''Warburton-Georgina''''' inte ła Austrałia central<ref>intranbi imisari de el Kathi Tandha</ref>, '''''Flinders''''' inte ła Austrałia nordoriental.
== Clima ==
[[File:Australia-Oceania Koppen Map.png|miniatura|destra|Carta climatega sevente ła clasificasion de ''Koppen'' de ła Osèania sudoriental]]
El clima ecuatorial/tropical interesa łe bande nordosidentałi de sta rejon (Austrałia setentrional, Nova Guinea, Sałomone, Ebridi, Figi); el clima subtropical interesa ła maxor parte de łe ìxołe oseaneghe e ła costa oriental de ła Austrałia; el clima tenperà (mediteraneo pi' a ovest e oseanego pi' a est) interesa łe bande sudosidentałi de el continente (Austrałia meridional, Taxmania, Nova Xełanda). El interno de ła Austrałia el ga clima arido.
== Ecołogia ==
[[File:Barriere-Riff.jpg|miniatura|sinistra|Gran bariera Corałina]]
In Austałia el interno el xe ocupà da dexerto (se ricorda el '''Gran dexerto Vitoria''' e el '''Gran dexerto Sabioxo'''); indando in diression de łe coste se cata savane alberae a nord e stepe a est; so łe coste setentrionałi e orientałi ghe xe foresta pluvial, so chełe meridionałi e osidentałi vegetaxion mediteranea.
Łe ìxołe de ła Oséania, conprexa ła Nova Guinea, łe xe caraterixae xenralmente da ła [[foresta pluvial]] o da foreste subtropicałi.
In Nova Xełanda se cata invese foreste tenperae e praterie.
La fauna ła fa parte de łe '''rejon xoogiografega Austrałiana''', inte ła cual łe bestie pi' significative łe xe łi masupiałi (es. canguri e coała) e łi monotremi (es. ornitorinchi); intra łi oxei se ricorda łi oxei de el paradixo e łi ''Casuariiformes'' (es. emù e caxuari).
La flora ła fa parte de el '''regno floristego austrałian''' e de el '''regno floristego pałeotropego'''<ref>cofà serti autori sta parte ła forma un regno a parte dito '''regno floristego oseanego'''</ref>, inte ła cual łe piante pi' significative łe xe łi eucalipti, łe acacie e łe ''banskie''.
Sendo ła Osèania un continente caraterixà da grande destirae de acua, se ricorda anca ła ecoregion marina de ła [[Gran Bariera Corałina]], che ła se desviłupa łongo łe coste nordorintałi de ła Austrałia.
== Giografia umana ==
[[File:Oceania.jpg|miniatura|destra|Carta fixego-połitega in inglexe de ła Osèania]]
Ła Osèania co sirca 36 miłioni de abitanti ła ga una de łe densità de popołasion pi' scarse de ła tera pari a 4 ab/km²; ła xe inoltre estremamente variabiłe intra ła parte sentral de ła Austrałia speso conpletamente despopołada e łe so coste sudorientałi o serte ìxołe che poł rivar a oltre 500 ab/km².
El paexe pi' grando e anca pi' popoła de ła xona el xe ła Austrałia, co 7.686.850 km² e sirca 23 miłioni de abitanti; cheło co ła densità de popołasion pi' alta el xe [[Nauru]], co 587 ab/km².
Łe aglomerasion urbane pi' grose łe xe [[Sydney|Sidni]] co 4,6 miłioni de abitanti e [[Melbourne|Melburn]] co 4,2 miłioni de abitanti.
=== Sudivixion ===
[[File:Geografiaj subregionoj laŭ Unuiĝintaj Nacioj eo.svg|miniatura|destra|Sudivixion statistega de el ONU in esperanto]]
Łe Nasion Unie łe sudivide par motivi statisteghi ła area de ła Osèania in:
*Austrałia e Nova Xełanda
*[[Mełanexia]]
*[[Micronexia]]
*[[Połinexia]]
== Note ==
<references/>
== Bibliografia ==
* Eduard Strasburger (Begr.), Peter Sitte, Elmar Weiler, Joachim W. Kadereit, Andreas Bresinsky, Christian Körner: Lehrbuch der Botanik für Hochschulen. 35. Auflage. Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 2002, ISBN 3-8274-1010-X, S. 986.
== Altri Projèti ==
| |||