Wikipedia

Difarense intrà łe version de "Łéngua vèneta"

Navega in tel istorego in manjiera interativa
(Varda tute łe modifeghe che speta ła revixion)
[Version verifegà][Version verifegà]
← Difarensa pì vèciaDifarensa pì nova →
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
VixuałeWikitesto
Nessun oggetto della modifica
Nessun oggetto della modifica
Riga 1:
{{Se te serchi|ła rexon Vèneto|[[Vèneto]]}}
{{łengoa
|nome=Vèneto|nomenativo=Vèneto
Line 26 ⟶ 27:
El vèneto xe parlà da sirca 4 mijoni de parsone 'nte ła Venetia e se stima che 'l sipia parlà da 8 mijoni de persone 'ntel mondo, anca se xe conplegà far na stima propia.
 
Ƚa łengoa vèneta ła xe reconjosùa da ła Rexion de 'l Vèneto, da 'l [[2007]], da ła Rexon Friul-Venesia Jułia, da 'l [[2010]], e anca da 'l [[UNESCO]] e da 'l Consejo de 'l Eoropa, che i ła ga mesa 'nte ła łista de łe łengoe minoritarie e 'ntel ''Łivro roso de łe łengoe in pericoło''[http://www.helsinki.fi/~tasalmin/europe_index.html#Italy]. Sol che 'l [[Itałia|Stado tajan]] no reconjose el vèneto cofà na łengoa, ło sbasa a "diaeto" de 'l [[Łengua itałiana|tajan]], roba mìa vera, e donca no ghe dà mìa el statudo de łengoa minoridaria. Da co ła xe stà creà, l'Itaja ła ga mes in ato poideghe de discriminasion e sopresion contra el vèneto a favor de 'l tajan. El veneto xe łengoa ofisiał sol che a [[Serafina Corea]] on paexe de 'l [[Braxil]]. Ła ga anca on codexe identifegadivo łengoistego (ISO 639-3 vec).
 
[[File:Romance 20c en.png|thumb|El vèneto, numaro 15, 'nte ła mapa de łe łengoe romanxe in [[Eoropa]]]]
Line 32 ⟶ 33:
== Istoria ==
{{varda anca|Leteratura in lengua veneta}}
'Nte ła Venesia, par via de ła concuista [[inpero roman|romana]], da 'l [[II secoło]] d.C el [[Łéngoa latina|łatin]] jera tacà intrar 'nte ła vida de i vèneti che parò i parlea senpre el [[Lengoa venètica|venetego]], da 'l [[III secoło]] el łatin, 'nte ła so variansa [[Łatin volgar|volgar e łocał]], el jera drio esar uxà senpre de pì, parvia ła difuxion de 'l [[cristianeximo]]. Dapò on tenpo de biłengoixmo, taca on łongo proçes de influensasion e de misciament fra łe do łengoe, posibie anca grasie a ła parentea fra ste do. Sto proçes el porta a ła nasita de ła łengoa vèneta torno a ła fin de 'l [[VII secoło]], pì influensà da 'l łatin che el va vanti esar uxà 'nte ła so puresa.
El vèneto el xe nasùo torno a 'l VII e VIII secoło dapò on łongo proçes 'nte ła Venetia, 'ndo che i vèneti i parlea el [[Lengoa venètica|venetego]].
Soƚitaménte se dixe che el veneto el deriva dal [[latin volgare]] parlà inte ła rejon, che forsi l'è stà a só volta influensà da un antico sostrato [[Łéngoa venetica|venetico]].
 
Za da 'l [[VIII secoło]] se pol catar de i testi in vèneto, anca se 'ncora on poc defarente da cuel de ancùo, el primo el xe 'l [[Indovineło Veronéxe|Indovineło veronexe]] de 'l VII secoło.
Studi pì reçenti i retén che el venètico e el latin łe fuse dò lengue inparentà tra de lore, quaxi dò dialeti coexistenti de ła stésa łéngoa. Par cui el veneto de ancò no 'l derivarìa propiamente dal latin o latin volgare ma el sarìa el rexultà de on proceso asè pì conpleso e gavarìa convisù asieme a 'l latin, influensàndose on co 'l altro.
 
Manman che 'l vèneto za da 'l [[X secoło]] xe drio sparpanjarse in [[Istria]] e [[Dalmasia]], xe pian pian drio perdarse in [[Friul]] e 'nte łe vałi ladine, co el desviłupo de 'l [[Łéngoa furlana|furlan]] e de 'l [[Łéngoa ładina|ladin]].
Zà dal [[XIII secolo|XIII secoło]], cò in [[Itałia]] el [[Diałeto toscan|toscan]] no 'l jera gnancora deventà ła łéngoa dominante, se pol catar dei testi in volgar che i prexenta ciare afinità col vèneto de deso.
 
Da 'l [[XII secoło|XII]] e [[XIII secoło]] ghe xe ła fiorida scrita de 'l vèneto che taca venjer uxà par documenti legai, documenti de 'l [[trafego]], tratati internasionai, poexia e epiga. I primi testi famuxi de 'l miesento i xe el [[Ritmo Belumat|Ritmo bełumat]], so ła concuista de 'l Castel d'Ard, e i versi d'amor de ła canson ''Quando eu stava in le tu' cathene'', tuti e do de 'l [[XII secoło]]. Inportante ła xe a forte produsion de opare łiterarie fate soratut par contentar ła domanda e i gusti de łe nove clase sitadine. De particołar interese ƚa xe ła produsion de ła ''Scoła Veronexe'', co primo fra tuti [[Jacomin da Verona]]. De area padoana ghe xe el ''Łanjo de ła Mujer Padoana'' o de ła ''Bona çilosia'' de autor sconosùo. 'Nte 'l [[XIV secoło|trexento]] ła pì granda xona de produsion łiteraria in vèneto ła xe cuea de Padoa, seguia da ła Marca trevixana e da cuea de Venesia. De sto secoło ghe xe on gan mucio de opare łeterarie e alcune istoreghe e sientifeghe.
De area vèneta xe el primo framento totalmente in volgar, el [[Ritmo Belumat]], che'l risałe al 1100 e 'l parla de ła ''Conquista del Castel d'Ard''. Tra i primi componimenti in łéngua volgar e latin ghe anca l'[[Indovineło Veronéxe]], databiłe fra ła fine de l'VIII e el scominsio del IX secoło. Senpre databiłe al XII xe i versi d'amor de ła canson ''Quando eu stava in le tu' cathene''.
 
El vèneto dapò esar deventà łengoa de ła cultura e de ła łiteradura 'nte ła Venesia e 'nte ła [[Republica Vèneta|Republega Vèneta]] el deventa [[Łengoa franca|łengoa franca]], soratut par el [[trafego]], e gode de na gran difuxion internasionał grasie a i trafeghi de ła [[Republica Vèneta|Republega Vèneta]]. Ancora indes el zergo marinaro 'nte 'l mondo e soratut 'nte 'l alto Adriatego, i ga tante paroe de orixene vèneta.
Durante el Doxento ƚa se forma inte l'area venetofona na forte produsion de componimenti che i çerca de contentar i gusti leterari de łe nove clase urbane. Particołarmente interesante ƚa xe ła produssion de ła ''Scoła Veronexe'', primo fra tuti [[Giacomin da Verona]], autor de 'l poema in do parti, ''De Jerusalem celesti'' e ''De Babilonia civitate infernali'' (varda ''[[De Babilonia Civitate]]''). De area padoana ghe xe el ''Lamento della Sposa Padovana'' o de ła ''Bona çilosia'' de autor anonimo.
 
Tutociò, el vèneto no'l se ga mai inposto cofà na ''łengoa łiteraria'' internasioał o 'nte ła [[Penixoła itałega|penixoła]], parché gh'è tocà confrontarse co esponenti łiterari inportanti in [[diałeto toscan|toscan]], [[Łéngua ocitana|ositan]] e [[Łéngua fransexe|fransex]].
Soratuto inte 'l [[Rinasimento]] el vèneto, e specialmente ła só variante venessiana, el gà godesto de na granda difuxion internassional grassie a i comerci de ła [[Republica de Venesia|Repùblica Vèneta]], devegnendo par un çerto periodo una de łe łéngue franche de bona parte del [[Mar Mediteraneo]], soratuto in anbito comerçiałe. Ancora indeso i marinai i dòpara tante parołe de origini venete.
 
Da 'l [[XV secoło|XV]] e [[XVI secoło]] ghe xe ła fiorida de 'l vèneto 'nte ła siensa, i vien scrivesti tratadi de alxebra, medexina, biołoxia, navigasion, połitołoxia e astronomia<ref>http://www.academiabonacreansa.eu/la-lingua-veneta/</ref>. De particołar inportansa 'nte 'l anbito sientifego, ƚa xe 'l opara '"Arte de ' l abaco", de 'l [[1478]], scrivesta da on anonimo insegnante in łengua vèneta, el xe el primo testo stanpà 'nte 'l mondo osidentał so 'l insegnamento de l'aritmetiga e ła matematega, e on de i primi testi sientifeghi stanpài de tuta Eoropa. A Venesia, cavedał de a stanpa, i vien stanpài pì de domie łivri 'nte 'l cuatrosento e ła major parte i xe in vèneto. Tra i pì inportanti łeteradi de 'l tenpo ghe xe Leonardo Giustinian, creator de opare de carater amoroxo, Iacopo Sanguinacci, erede de ła tradision cortexana de Francesco di Vannozzo e de Antonio Beccari, Giorgio Sommariva e Antonio Vinciguerra, co ła poexia satirega, Andrea Navagero, orador e poeta, i 'storeghi Marco Antonio Sabellico e Pietro Bembo. Fra el [[XV secoło|XV]] e [[XVI secoło]] se dexviłupa el zenere teatrał, che in vèneto conose el pì gran autor de 'l Rinasiment [[Ruzante]], altri cofà Andrea Calmo. Ghe xe on fiorir de poeti in łengoa vèneta cofà: Alvise Priuli, el fiłoxofo Nicolò Leonico Tomeo, Paolo Canale, Bernardo Navagero, Daniele Barbaro, Girolamo Querini, Trifone Gabriel, Piero Aretin, Mafeo Venier, Veronica Franco e tanti altri 'ncora. Da dir che Daniele Barbaro el ga fat stanpar el primo tratà de prospetiva. Sebastian Eriso el xe stà on de i fondaturi de ła numismatega e Bernardo Capeło ga scrit el cansonier. 'Nte 'l miesiesento se defarensa el poeta Dario Varotari el Zoane. El seteseto vede a 'l opara on de i pì gran comediografi de senpre Carlo Goldoni, che co łe so opare in vèneto, mete in at ła reforma goldoniana de 'l teatro. Altri łeterati che i scrive in vèneto de 'l tenpo i xe: Zorzo Bafo, Anton Maria Lanberti, Anzeło Maria Labia, Lodovico Pastò, Francesco Griti e Pietro Burati. L'[[Iliade]] de Omero ła vien tradusesta in vèneto da [[Giacomo Casanova]] e Francesco Boaretti, el "Inferno" de [[Dante Alighieri]] tradusesto da Nereo Zeper
Tutociò, el veneto no'l se gà mai inposto cofà na ''lengua leteraria,'' parché, zà inte'l XIII secolo, gh'è tocà confrontarse co esponenti leterari inportanti sia de orìxene toscana che [[provensal]]. A dimostrassion de questo, basta pensar che [[Marco Polo]] el ga detà a [[Rustichello da Pixa]] el [[El Miłion|Miłion]] siełiendo ła [[lengoa d'oïl]], che a l'epoca l'era difuxa inte łe corte almanco quanto el [[łéngoa latina|latin]].
 
Co ła fine de ła Serenisima, el vèneto el xe stà sostituìo da altre łengoe par i ati ofisiai e aministradivi. Ła łengoa vèneta ła resta ła łengoa de 'l popoło, parò el on poc par volta el ga perdesto, almanco in parte, i rexistri łiterari e aułisi, riusendo parò a rivar istes a vete łirighe mirabiłi co poeti fà [[Biagio Marin]], Virgilio Giotti, Berto Barbarani, Eugenio Ferdinando Palmieri, Ernesto Calzavara, Giacomo Noventa, Andrea Zanzotto, Gian Mario Villalta, Ivan Crico e Luciano Cecchinel.
Łe opere in veneto pì significative łe xe stà scrite da autori cofà el [[Ruzante]] ([[Ruzante|Angelo Beolco]]) 'nte'l [[XVI secolo|XVI secoło]], [[Giacomo Casanova]] e [[Carlo Goldoni]] 'nte'l [[XVIII secoło|XVIII]]; inte'l caso de Goldoni el uxo del veneto l'è stà limità a bona parte de łe [[Comedia de l'Arte|comedie teatrali]], soratuto par raprexentar el [[pòpoło|popoło]] e ła [[borghexia]].
 
A difarensa de 'l [[Inpero austriaco|Inpero austriago]], da co el Vèneto el xe sta invadesto da 'l Itaja, sta cuà ła ga mes in ato poideghe de discriminasion e sopresion contra el vèneto, che no se pol insenar a scòa e uxar par documenti, ati e mexi de comunegasion ofisiai, traverso el scorajament de 'l so uxo anca so i mexi de comunegasion a favor de 'l tajan. L'itaja no ła ga mai riconosù el vèneto cofà na łengoa, ło sbasa a "diaeto" de 'l [[Łengua itałiana|tajan]], roba mìa vera, e donca no ghe dà mìa el statudo de łengoa minoridaria. Durante el [[Italia fasista|periodo fasista]] ła represion de łe culture e de łe łengoe locai, cofà el vèneto, łe xe deventà 'ncora pì feroxe.
Particołarmente inportante inte 'l ànbito sientifico, ƚa xe ła stanpa 'nte'l [[1478]] de l'"Arte dell'abbaco", opera mejo conosùa in anbito academico cofà "Treviso Arithmetic". Scrita da un anonimo insegnante in łéngua Vèneta, el xe el primo testo stanpà conosùo nel mondo oçidentałe de insegnamento de l'aritmetica e de ła matematica, e uno dei primi testi sientifici stanpài de tuta Europa. L'era rivolto in particoƚare a l'educassion de ła clase media e al mondo mercantiłe.
 
Ła difuxion de sta łéngua fora da l'area storica de i veneti, ła se gà vù co'l progresivo sviłupo de ła Repùblica Vèneta, che ła ło doparava, anca se probabilmente soƚo a liveƚo local, cofà łéngua ordinaria asieme a 'l [[łéngoa latina|latin]] e a 'l [[łengua itałiana|itałian]].
Co ła fine de ła Republica, el vèneto el xe stà sostituìo da altre łéngue par i ati ufiçiałi e aministrativi. Parò el só uxo on poco par volta el gà perdesto, almanco in parte, i registri leterari e aułici, riusendo però a rivar isteso a vette liriche mirabiłi con poeti come [[Biagio Marin]] de [[Gravo|Grado]]. On altro poeta inportante l'è stà el triestin Virgilio Giotti, che'l poetava in triestin e normalmente el scrivéa in itałian.
 
Tra łe altre opere se ricorda inaxònta, l'[[Iliade]] de Omero traduçesta in veneto da Francesco Boaretti e in venessian da [[Giacomo Casanova]]; el "Inferno" de [[Dante Alighieri]] traduçesto in triestin da Nereo Zeper; e infine l'opera in padoan intitołà "Dialogo de Cecco da Ronchitti da Bruzene in perpuosito de la stella Nova", che ła parla de łe nóve teorie galileiane so 'l sistema sołar, e che secondo çerti studioxi ła xe stà scrita da [[Galileo Galilei]] co 'l pseudonimo de Cecco da Ronchitti (ancó se pol védarla inte ła biblioteca de l'[[Università de Pàdova|Università de Padoa]]).
 
El progeto concepìo da [[Giuseppe Lombardo Radice]] de scrìvar e doparar testi scołastici in ''łéngoa'' inte'l ànbito de 'l Veneto (come in altre region), no'l ga mìa vù atuassion parché l'è stà fato durante el [[Italia fasista|periodo fasista]], int'un'epoca che el regime el vołéa invesse promóvar l'aprendimento de ła [[łengua itałiana|lengua itałiana]] reprimendo łe culture locałi, in maniera da çentrałizar ancora piasè el Stato itałian.
 
El [http://bur.regione.veneto.it/BurvServices/pubblica/DettaglioLegge.aspx?id=196722 13 de marso 2007 el Conséjo Regional del Veneto el ga aprovà ła Lege Regional n. 8/2007] de ''"Tutela e valorizzazione della lingua e della cultura veneta"'' ('tutèƚa e valorixasion de ƚa ƚengoa e de ƚa cultura vèneta''')'' che, riciamando i prinçìpi de ła "Carta Europea de łe łéngue regionałi o minoritarie" e anca sensa riconósar nisuna ufiçiałità giuridega a 'l uso de 'l vèneto, ła dà el dirito de protession e vałorisassion a ła łéngua veneta, daché conponente esensial de l'identità culturàl, sociàl, storica e çiviłe del Vèneto. Na Lege conpagna ƚa xe stà aprovà anca inte ƚa Region Friuli-Venesia Julia, el xorno 17 febraro 2010 ([http://lexview-int.regione.fvg.it/FontiNormative/xml/IndiceLex.aspx?anno=2010&legge=5&fx=lex lege regional 5/2010]).
Traesto fora da Wikipèdia - L'ençiclopedia łìbara e cołaboradiva in łéngua Vèneta "https://vec.wikipedia.org/wiki/Łéngua_vèneta"