Fiziołozìa

Ła fiziolozìa (dal grego φύσις, physis, natura', e λόγος, logos, 'discorso', donca 'studio dei fenomani nadurałi') xe ła branca de ła biołozìa che studia el funsionamento dei organizmi viventi., anałizando i prinçipi chimego-fixeghi del funsionamento dei eseri viventi, che i sie mono o pluricełułari, animałi o vezetałi.

L'Uomo Vitruviano de Leonardo da Vinci, na inportante prima tapa inte el studio de ła fiziołozìa.

Ła ze dita "condision fiziołòzega" el stato inte el cuało se verifega łe normałe funsion corporee, mentre na condision patołòxega ze caraterizada da anomało che se traduxe in małatìe.. Dazesta l'estension del canpo de studi, ła fiziołozìa ła se divide, intrà i altri, in fiziołòzia anemałe, fiziołozìa vezetałe, fiziołozìa cełułare, fiziołozìa micròbega, batèrega e virałe. El Premio Nobel par ła Fiziołozìa o ła Medezina xe asenjà da ła Royal Swedish Academy of Sciences a cołòri che razonze rezultadi senjifegadivi in sta disiplina.

Storia

Claude Bernard e i suoi aiutanti. Ojo so téła de Leon-Augus Wellcome.

I primi studi fiziołòzeghi resałe a łe antighe siviltà de l'India e al'Egito, indove venjiva menai insenbre ai studi anatomisi, sensa l'utiłizo de ła disesion o de ła vivisesion. El studio de ła fiziołozìa umana cofà canpo mèdego resałe almanco al 420 a.C. ai tenpi de Ippocrate, conosùo cofà el pare de ła medezina. Ippocrate incorpora sta siensa a ła so teoria dei umori, che se baza so cuatro sostanse fondamentałe : tera, àcua, aria e fogo; asosiàe a un corespondente humor (bìłe negra, flegma “espurgo”, sangue e biłe zała, respetivamente). Ippocrate rimarca alcune conesion emotive ai cuatro umori, che Claudio Galeno gavarìa drìoman reciapà inte’i so studi. El pensier crìtego de Aristotele e ła so teoria so ła corełasion tra strutura e funsion gà segnà l’inisio del studio de ła fiziołozìa inte’ła Gresa antiga. Come Ippocrate, Aristotele reciapa ła teoria umorałe, che par èło ła consisteva in cuatro cuałità primarie: caldo, fredo, umido e seco.[8] Claudio Galeno ze stà el primo a utiłizar dei esparimenti par sondar łe funsion del corpo. A difarensa de Ippocrate, parò, Galeno sostien che i scuiłibri umorałi sia situai in organi spesìfeghi, o inte l’intièro corpo. Galeno ga po’ introduzesto ła nosion de tenparamento: sanguinjo coresponde al sangue; el flemàtego ze łigà al catàro; ła biłe zała ła ze cołegada a ła còłara; e ła biłe negra ła coresponde a ła małinconìa. Galeno aferma che’l corpo uman ze conponesto da tre sistemi cołegai: el serveło e i nervi, responsabiłi dei pensieri e sensasion; el cuor e łe altèrie, che da ła vita; e ‘l figà co’ łe vene, che ze cołegàe a ła nutrision e ła cresìta. Galeno ze anca el fondador de ła fiziołozìa sparimentałe. Par i sucesivi 1.400 ani, ła fiziołozìa gałènega influensa l'intièra medexina.

Jean Fernel (1497-1558), un mèdego franseze, ga introduzesto par primo el termano "fiziołozìa".

‘Ntel 1820, el fiziòłogo franseze Henri Milne-Edwards introduze el conçeto de divizion fiziołòzega del łaoro, che ga parmetesto de "confrontar e studiar łe cose viventi come se łe fuse machine creàe da l’industria de l'omo". Ispirà dal łaoro de Adam Smith, Milne-Edwards ga scrivesto che’l "corpo di tuti i èsari viventi, anemałi o piante, el someja a ‘na fàbrega... in cui i organi, paragonabii ai łaoradori, łaora sensa fermrse par produzer i fenomani che costituise ła vita de l'individuo." Inte’i organismi pì desferensiai, el łaor pol èsar spartìo tra diversi strumenti o sistemi (ciamai da łù appareils).

Descrision

Ła fiziołozìa opara so arcuanti łivèłi, ocupandose sia dei mecanismi de baze a łivèło molecołar sia de funsion de cełułe e organi, come anca de l'integrasion de łe funsion d'organo inte i organismi conplesi.

A segonda de l'anbito speçiałìstego, ła fiziołozìa ła se avałe de łe conosense de numaroze disipline, oltra a łe za sitàe chimega e fizega, alcune branche de ła Biołozìa cuałi: biochimega, biołozìa mołecołar, anatomia, sitołozìa e istołozìa e ła costituise anca ła baze fondamentałe par numaroze displine mèdeghe cofà ła patołozìa, la farmacołozìa e ła tosegołozìa.

Eziste diversi metodi par clasifegar ła fiziołozìa

• In baxe al taxon:
  • Fiziołozìa anemałe: ła studia i fenomani e i mecanizmi asosiài a eł funsion dei anemałi.
  • Fiziołozìa vezetałe: ła studia i fenomani e i mecanizmi asosiài a łe funsion dei vezetałi.
  • Fiziołozìa umana: ła studia i fenomani e i mecanizmi asosiai a łe funsion dei eseri umani
  • Fiziołozìa micròbega e virałe.
• In baze al łivèło de organizasion:
  • Fiziołozìa cełułar: ła studia i mecanizmi asosiài al funsionamneto de łe celule e łe so interasion co l'anbiente.
  • Fiziołozìa mołecołar: ła studia i fenomani e i mecanizmi asosiai a łe funsion de łe mołecołe
  • Neurofiziołozìa: ła studia el funsionamento del sistema nervozo sia a łivèło celular che sistèmego
  • Fiziołozìa sistèmega
  • Fiziołozìa ecołòzega
  • Fiziołozìa integradiva
• In baze ai prosesi che cauza variasion fiziołòzeghe:
  • Fiziołozìa anbientałe: ła studia łe reasion e l'adatamento a l'organizmo sotoponesto a difarenti anbienti (tenperatura, altitudene, incuinamento, ecc..).
  • Fiziołozìa patołòzega: ła studia łe modìfeghe de łe funsion drìoman a na patołozìa.
  • Fiziołozìa del zviłupo: ła studia i mecanizmi e łe faze che mena un organizmo a ła maduridà reprodutiva.
• In baze ai obietivi finałi de ła riserca:
  • Fiziołozìa aplegada: ła studia ła capaçità umana d'interazir co l'anbiente esterno.
  • Fiziołozìa conparada: łe studia łe somejanse e łe difarense de łe difarenti spece animałe.
  • Fiziołozìa de l'ezersisio: ła studia i mecanizmi che intaresa l'atività motoria e sportiva e come mejorar łe prestasion co l'ałenamento.

Varda anca

• Carnegrea
• Sangiuto

Altri projeti

Altri progetti

• Wikibooks
• Wikisionàrio
• Wikimedia Commons

• Wikibooks el detien testi o manuałi so Fixiołoxia
• Wikisionàrio el detien el lema de gałepin «Fixiołoxia»
• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Fixiołoxia
• el detien schemi gràfeghi so