Morfema

Inteła łenguìstega moderna se ciama morfema el toco pì picinin de na paroła o de n'espresion che el ga un significà e che no se pol catarghe rento tochi pì picinini sensa che canbie el significà de ła paroła o de l'espresion^[1].

Inteła łenguìstega stòrica i preferise ciamar morfema soło qûel toco che no'l se pol divìdar e che el gabia na funsion gramatical; qûeło che ghe resta intena paroła co se ghe cava vìa tuti i morfemi i ło ciama semantema.

I łenguisti fransexi na volta i gavéa el monema inte ła só terminologìa che el jera pì o manco l'istesa roba del morfema; al dì d'incò i preferise adoparar el morfema anca łori^[2].

Exenpi

Na paroła ła pol èser fata de un morfema soło; par exenpio: ła preposision de e in xeneral quaxi tute łe partexełe invarianti.

In vèneto ghe xe anca de łe parołe varianti (nomi, agetivi e via cusì) che łe xe fate de un morfema soło, in xeneral łe xe masc'iłi singołari; par exenpio: can e bel. Se ne cata paréce anca in de łe altre łéngue, e 'sta qûi ła xe na regoła intełe łéngue ixoładóre cofà l'inglése e el cinése. Note che ste parołe no łe xe morfemi inte ła łenguìstega stòrica.

I nomi, i agetivi e via cusì i pol èser fati de do morfemi co che i xe "semplisi"; par exenpio: inte ła paroła vèneto se cata el morfema vènet- che el xe anca ła raìxa de ła paroła, e el morfema -o che el ne dixe che ła xe mas'cil singołar.

Łe parołe derivàe łe pol aver pì morfemi; par exenpio: inte ła paroła 'nasionałi se cata el morfema 'nasion- che el xe anca ła raìxa, el morfema -ał- che el xe el sufiso che el ne deriva l'agetivo da un nome e el morfema -i che el ne dixe che ła xe comun plural.

I verbi i pol èser fati de paréci morfemi; par exenpio: inte ła espresion łe se invełenava ghe xe:

łe: ła partexeła clìtica che ła ne dixe che ła xe femenil plural;
se: ła partexeła de ła conjugasion riflesiva inte ła tersa persóna;
in-: el prefiso che el ne deriva el verbo da un nome;
vełen-: ła raìxa del nome che ła ne dà el significà prinsipal;
-a-: ła vogal che ła ne dixe che el verbo el xe de ła prima conjugasion;
-v-: el sufiso che el ne dixe che l'espresion ła xe al tenpo inperfeto indicativo;
-a: ła dexinensa che ła ne dixe che ła xe inte ła tersa persóna.

Un morfema el pol èser fato anca de pì parte stacàe e co dei altri morfemi in mexo; par exenpio in łéngua tedésca el participio el se fórma tacàndoghe insieme un prefiso e un sufiso. Ciape el verbo lieben, che vol dir "amar", che el xe fato de ła raìxa lieb- e de ła dexinensa -en; inte ła paroła geliebt, che vol dir "amà", i morfemi i xe dó: la raìxa lieb- e el morfema del participio ge- (...) -t; sto qûi el xe un morfema parché el prefiso e el sufiso no i se pol divìdar: defati in tedésco no se cata mìa *gelieb e gnanca *liebt. Qûalcuni i ło ciàma circonfiso parché el se taca intorno vìa de na paroła; se cata scrito anca "morfema parasintètico". Calche łenguista no'l xe mìa convinto che 'sti qûi i xe morfemi; i dixe che defati se cata dó pasaji: ghe xe un tema difarente che el vien fora tacàndoghe un prefiso (in 'sto exenpio xe ge-liebt-) e a 'sto tema se ghe taca ła dexinensa (in 'sto exenpio -t); fato stà che par łori ste dó partexełe łe xe dó morfemi difarenti^[3].

Łe łéngue no concadenadore cofà che xe łe łéngue semìtighe łe xe particołari: łe raìxe łe xe fate de sołe consonanti e ghe se tacona in mexo łe vogałe che łe ghe dà el significà gramatical a łe parołe; par exenpio inte ła łéngua ebràica ła raìxa *gdl ła dà el senso de "grandura": ła paroła gadol vol dir "grando", ła paroła gadal vol dir "el se ga xgrandà", ła paroła godel vol dir "dimension", e vìa cusì. El morfema de ła raìxa el se pol scrivar g-d-l, e i morfemi gramaticałi che ghe se tacona i se pol scrivar -a-o-, -a-a-, -o-e-, e vìa cusì^[4].

Łe clase de morfemi

I morfemi i pol divìdarse in maniere diverse.

morfema łìbaro/morfema łigà

Na prima divixion xe tra:

morfema łìbaro: un morfema che el xe na paroła o n'espresion che ła pol star par só conto, in xeneral i xe, i articołi, łe partexełe, qûalche averbio, e via cusì; par exenpio: deso, co', el, te, se;
morfema łigà: un morfema che el ga da łigarse a un o dei altri morfemi par formar na paroła o n'espresion; xe tuti qûełi altri morfemi che no i xe łibari: vènet-, -ał-, -a-, -i e vìa cusì.

Qûalche łenguista el dixe che pol èser morfemi łigà anca parołe intiere che no se pol catar par conto só, ma no tuti i ła pensa cusì; par exenpio: łe partexełe clìtiche (te, el, ła, i, łe) che łe s'adòpara par conjugar i verbi, ła partexeła se de ła conjugasion riflesiva e via cusì, łe pol catarse come morfemi łibari e come morfemi łigài, come che ła pensa chi ło dixe.

raìxa/afiso

Un morfema łigà el pol èsar:

raìxa: un morfema che el ga un significà prinsipałe;
afiso: morfema che el se taca par specificar mejo el significà, ma che no'l ghe n'à mìa un par conto sùo.

Note che qûalche łenguìsta el pol ciamar raìxa anca un morfema łibaro, baste che el gabia un significà prinsipałe e che se pol tacarghe dei afisi; par esenpio: can el xe un morfema łibaro, parò el pol deventar cani tacàndoghe l'afiso -i, cusì che ghe xe łenguìsti che i ło ciama raìxa isteso.

Note anca che łe raìxe no i xe morfemi par ła łenguistica stòrica, e gnanca qûalche morfema łibaro cofà par exenpio i averbi.

morfema lesical/morfema gramatical

N'altra divixion adoparà xe tra:

morfema lesical: un morfema che el dà tuto o un toco del significà a ła paroła o l'espresion;
morfema gramatical: un morfema che se adòpara par darghe ła forma justa intel contesto; xe tuti qûełi altri morfemi che no i xe lesicałi.

Note che xe propi ła difarensa che ła ghe intaresa ai łenguìsti stòrici, che no i ciama mìa morfemi qûełi lesicałi.

Anca qûi i łenguisti no i se ga meso oncora d'acordo: calcheduno el dixe che serti morfemi i xe lesicałi e calchedun'altro el dixe che i steisi morfemi i xe gramaticałi. Par exenpio: i morfemi che i se adòpara par canbiarghe el contesto de na paroła (el sufiso -ał- che el trasporta un nome int'un agetivo, el prefiso in- che el trasporta un nome int'un verbo, e via cusì) i pol catarse come morfemi lesicałi e come morfemi gramaticałi, come che ła pensa chi ło dixe.

N'altra definision che ła se pol catar int'i łibri ła xe:

morfema lesical: un morfema che el fa parte de n'insieme verto; par exenpio: le raìxe, che se pol senpre catarne fora de nóve, pensa par exenpio a tute łe parołe che xe vegnùe fora coła nóva tecnologìa: modem, conpùter, mònitor e via cusì.
morfema gramatical: un morfema che el fa parte de n'insieme sarà; par exenpio: i articołi, łe preposisione, łe dexinense e vìa cusì.

Anca qûi ła definision ła xe senpre anbigua: uno el pol pensar par exenpio che i prefisi e i sufisi i xe un insieme sarà, parò anca qûi ghe pol saltar fora de łe robe nóve che łe xenera dei sufisi nóvi; par exenpio, co xe vegnù fora la televixion xe anca vegnù fora el prefiso nóvo tele-, co xe vegnù fora la lenguìstega moderna xe vegnù fora el sufiso nóvo -ema, e vìa cusì.

Xonta che ghe xe anca dei łenguisti che i dixe che i articołi, łe preposisione, e via cusì, che i fa parte de n'insieme sarà, no i xe morfemi gramaticałi parché i ga un vałor lesical, o sia par exenpio ła difarensa tra łe dó espresióne el can e un can xe na difarensa lesical (semàntica) e no gramatical.

I morfemi gramaticałi, no inporta come i se ga definìi e qûałi che i xe, i se pol dividar in dó clase:

morfema derivador/morfema flesivo

morfema derivador: xe un morfema che el pol canbiar o precixar el significà del morfema lesical e che el se adòpara par ła derivasion;
morfema flesivo: xe un morfema che no'l ne dà significà e che se adòpara soło par ła flesion.

'Sta divixion qûi ła segue ła divixion tra derivasion e flesion e ła xe spiegà mejo intełe vóxe.

Morfi

Par capìrse mejo tra i łenguisti, i ga catà fora che el morfema el pol averghe forme difarenti; pense a qûełe raìxe che łe pol canbiar al plural, par exenpio fior e fiouri, o inte ła conjugasion, par exenpio bévo e beivi, e a tute łe forme che pol averghe i verbi iregołari: èsar e aver in sima, e po far, ndar, e vìa cusì.

I se ga meso d'acordo che el morfema ła xe n'astrasion, cioé che no importa cuała che ła xe ła forma che ła se ghe cata rento intena paroła, anca se ła canbia xe l'isteso morfema: fior- e fiour- i xe l'isteso morfema; bév- e beiv- i xe l'isteso morfema; f-, fa- e fax- i xe l'isteso morfema; e vìa cusì. Ła forma precixa de un morfema che se ghe cata rento de na paroła ła se ciama morfo: fior- e fiour- i xe dó morfi de l'isteso morfema, e via cusì.

In sta maniera qûi se pol darghe regołe fise anca a na conjugasion iregołar; par esenpio se pol confrontar fa-o, f-a, fax-emo co magn-o, magn-a, magn-emo: ła regoła ła xe de tacarghe łe dexinense -o, -a, -emo al morfema de ła raìxa. Cuało che el xe el morfo precixo che el ga da catarse intena paroła precixa el dipende cofà che se uxa dir in qûeła łéngua.

morfema xero o morfema nuło

'Sta astrasion qûi ła ga fato vegner fora n'idea nóva: par exempio el morfema mas-cil singołar el pol catarse na -o cofà in gat-o, na -e cofà in nom-e o anca "gnente" cofà in can; i łenguisti i dixe che 'sta -o, 'sta -e e 'sto "gnente" i xe tri morfi difarenti del morfema "mas-cil singołar"^[5]. A 'sto "gnente" i ne ga dà el nome de morfo vodo.

Co ghe xe un morfema che el xe fato soło che dei morfi vodi el se ciama morfema xero o morfema nuło; par far n'exenpio senplise, inte ła łéngua inglése xe fasiłe catar un nome che el deventa un verbo sensa che el canbie forma: chat xe ciacoła e to chat xe ciacołar. 'Sta qûi ła xe derivasion parché se ghe canbia el contesto gramaticałe, parò che se ghe taca senpre un morfo vodo; 'sto qûi xe n'exenpio de un morfema derivador nuło.

Par far n'exenpio inte ła łéngua vèneta se ga da vardar ła conjugasion: intel caxo pì xenerałe, ła forma verbałe ła vien fora tacàndoghe insiem a ła raìxa i morfemi "vogal temàdega", qûeło de tenpo e modo e qûeło de persona e numaro; ma el morfema "prexente indicativo" el ga tuti i morfi vodi par tute łe persone, e par ciò xe un morfema flesivo nuło.

Ghe xe dei łenguisti che no ghe piaxe 'sta idea de morfema nuło e i preferise dir che no ghe xe gnente, punto e a cao.

Altre clase de morfemi

clìtica

Ła clìtica ła xe un morfema che no ła pol star par conto só, ma ła ga da tacarse o starghe visin a n'altra paroła. Ła difarensa co n'afiso xe che ła clìtica ła se taca a na paroła xà conpletà parò che l'afiso el se taca par conpletar ła paroła. Par exenpio łe partexełe che łe se adòpara par conjugar i verbi (te, el, ła, i, łe) łe xe clìtiche; łe ga da starghe visin a ła paroła (el xe, ła stà) o łe ga da tacarse intełe domande (xeło? viento?).

morfema fosiłizà

El morfema fosiłizà el xe un morfema che no'l ga un significà precixo par conto só ma che el se adòpara l'isteso par formar de łe parołe. Par exenpio inte ła łéngua ingléxe ghe xe i verbi com-mit, sub-mit, per-mit, ad-mit ma no ghe xe *mit par conto só; 'sto -mit qûi el xe un morfema fosiłizà.

morfema fuxivo

El morfema fuxivo el xe un morfema che el ga rento pì significà; inte ła łéngua vèneta ghe xe parécie dexinense che łe xe morfemi fuxivi, par exenpio: ła -i de gat-i ła ga rento el significà "mas-cil" e "plural" (mentre che par exenpio inte ła łéngua spagnoła se adòpara dó morfemi difarenti: gat-o-s, -o par "mas-cil" e -s par "plural").

testa e soreła

Ła testa ła xe el morfema prinsipałe de na paroła, qûeło che el ne dà ła parte gramaticałe a ła paroła. Inte na paroła co na soła raìxa ła xe ła raìxa; inte na conposision (indove che ghe xe pì raìxe) ła pol èser la prima raìxa (caostasion), l'ùltima raìxa (ferovìa) o ghe pol anca no èsarghe mìa na testa: in 'sti caxi qûi łe raìxe łe se ciàma "sorełe" (xałoblù).

schema

Intełe łéngue no concadenadóre el schema el xe un morfema che el spiega cofà che łe ga da tacarse łe vogałe che łe xe el morfema flesìvo inte ła raìxa. Par exenpio da ła raìxa gdl, da ła flesion ao e dal schema CVCVC (C xe consonanta e V xe vogal) se cata fora gadol "grando"; da ła istesa raìxa gdl, da ła flesion oa e dal schema CCVCV se cata fora gdola "granda".

morfema supletivo

Se ciama morfema supletivo un morfema che el ciapa el posto de n'altro morfema sensa ca ghe sìa na regoła precixa; par exenpiò, va- el xe un morfema supletivo de ła raìxa inte ła conjugasion de nd-ar (va-o, nd-emo). Anca -e e -a i xe morfemi supletivi de -o come dexinensa "mas-cil singołar" (nom-e, gat-o, morfem-a). 'Sta definision qûi no ła xe precixa precixa e defati ghe xe dei łenguisti che i ghe vede rento soło che dei morfi difarenti par l'isteso morfema.

morfema parasintèdego o morfema separà

Se ciama morfema parasintèdego o morfema separà el morfema che se ghe taca intornovìa, cofà int'i esenpi el morfema ge- (...) -t che se ghe taca a na raìxa de on verbo par tirarghe fora el participio pasà.

morfema sdopiador

Se ciama morfema sdopiador un morfema che no'l ga na forma fisa parò che el xe na copia de na parte de n'altro morfema; par exenpio in łéngua łatina se cata 'sto morfema qûalche volta intel pasà remoto: de-d-i (gò dà) conjugà da d-o (dao), te-tig-i (gò tocà) conjugà da tang-o (tóco), pe-perc-i (gò sparagnà) conjugà da parc-o (sparagno), e via cusì.

Note

↑ 'Sta definision qûi ła xe stà dà da Leonard Bloomfield intel 1933 e ła xe stà ciapà in particołar dai łenguisti del nordamerica.
↑ Inteła definision de André Martinet el monema gavéa da articołarse in fonemi; sta definision qûi ła xe stà contrarià da paréci łenguisti che i no se metéva mìa d'acordo par dir 'sto qûi el xe un monema e 'sto qûi el xe no; nando vanti i ga preferìo adoparar el morfema che el xe pì xenerałe e manco contrarià.
↑ 'Sti łenguisti i dixe che ciamar morfema un toco cusì el va contra al vincoło de deramasion binà, che el dixe che se pol tacarghe insieme soło dó tochi par volta e no tre tuti intena volta.
↑ El łenguista John McCarthy el dixe che ghe xe anca el terzo morfema ciamà pattern (schema) che el spiega cofà che łe vogałe łe ga da taconarse inte ła raìxa; 'sta teorìa ła xe vegnù fora intel 1981 e ła ne spiega anca cofà che łe pol vegner fora łe parołe gdola (che vol dir "granda"), e vìa cusì; al dì d'ancò 'sta qûi ła xe ła teorìa che ła ghe piaxe pì asè ai łenguisti.
↑ Qûalche łenguista el dirìa che ghe xe dó morfemi: "mas-cil singołar in o" e "mas-cil singołar in e"; intel primo se cata solo el morfo -o, intel secondo se pol catar i morfi "gnente" co ghe xe na raìxa che ła finise par "l", "r" o "n" e -e co ghe xe n'altra consonante. 'Sta difarensa ła vien fora parché no se pol preveder co se ga da adoparar -o e co se ga da adoparar -e, parò che se pol preveder co se ga da adoparar -e e co se ga da adoparar "gnente".

Bibliografìa

(EN) Leonard Bloomfield: Language - Henry Holt and Co. - New York, 1933.
(EN) John McCarthy: A prosodic Theory of Nonconcatenative Morphology in Linguistic Inquiry voł.12 - The MIT press - Boston, 1981.

Vóxe łigà

Łigadure fora

(IT) Sapere.it sito curà da De Agostini Scuola.
(IT) Il dizionario della lingua italiana De Mauro Paravia in lìnea.
(EN) Lexicon of Linguistics curà da l'Utrecht institute of Linguistics OTS a ła Università de Utrecht.

Controło de autorità	LCCN (EN) sh85087341 · GND (DE) 4136928-2

[1] 'Sta definision qûi ła xe stà dà da Leonard Bloomfield intel 1933 e ła xe stà ciapà in particołar dai łenguisti del nordamerica.

[2] Inteła definision de André Martinet el monema gavéa da articołarse in fonemi; sta definision qûi ła xe stà contrarià da paréci łenguisti che i no se metéva mìa d'acordo par dir 'sto qûi el xe un monema e 'sto qûi el xe no; nando vanti i ga preferìo adoparar el morfema che el xe pì xenerałe e manco contrarià.

[3] 'Sti łenguisti i dixe che ciamar morfema un toco cusì el va contra al vincoło de deramasion binà, che el dixe che se pol tacarghe insieme soło dó tochi par volta e no tre tuti intena volta.

[4] El łenguista John McCarthy el dixe che ghe xe anca el terzo morfema ciamà pattern (schema) che el spiega cofà che łe vogałe łe ga da taconarse inte ła raìxa; 'sta teorìa ła xe vegnù fora intel 1981 e ła ne spiega anca cofà che łe pol vegner fora łe parołe gdola (che vol dir "granda"), e vìa cusì; al dì d'ancò 'sta qûi ła xe ła teorìa che ła ghe piaxe pì asè ai łenguisti.

[5] Qûalche łenguista el dirìa che ghe xe dó morfemi: "mas-cil singołar in o" e "mas-cil singołar in e"; intel primo se cata solo el morfo -o, intel secondo se pol catar i morfi "gnente" co ghe xe na raìxa che ła finise par "l", "r" o "n" e -e co ghe xe n'altra consonante. 'Sta difarensa ła vien fora parché no se pol preveder co se ga da adoparar -o e co se ga da adoparar -e, parò che se pol preveder co se ga da adoparar -e e co se ga da adoparar "gnente".

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]