Radicio

El radicio xe na sicòria a foje, conosùa anca cofà sicòria itałiana e ła xe na pianta perene. Ła xe cresùa cofà verdura co foje che in xenerałe gà foje co alcune vene de cołor bianco.

Storia

I omeni gà uxà el radicio fin dai tenpi antighi. Plinio el Vecio ghe n'aveva scrito in Naturalis Historia, esprimendo amirasion par le so propietà miedeghe; el gà afermà che jera utiłe cofà purificador del sàngue e un juto par i quei che sofriva de svejaroła. Infati, el radicio contien un sedativo/analgexico, cofà anca naltro tipo ciamà che xe uxà par far de łe tenture sołarii de çele.

Łe coltivasion moderne de sta pianta gà tacà inte el quindeseximo secoło, ne łe rejon del Veneto e Trentin in Itałia ma el radicio de cołor roso che ghemo anco xe stà creà inte el 1860 da un agronomo belga Francesco Van den Borre, che gà utiłixà na tecnica ciamà inbianchimento che serviva par crear chełe foje de un roso fiso co vene de cołor bianco.

Speçie de radici

Le speçie de radici xe ciamà segondo łe region itałiane indove łe nase : ła speçie che xe pì prexente anca inte i Stati Unii xe queła dei radìci de Cióza, che xe maron, e ła xe granda cofà un ponpelmo. Un fià manco comùn xe el radicio de Trevixo che someja a na indìvia belga.

Ghe xe altre speçie infra łe cuałe Tardivo, e el radicio de cołor bianco tìpego de Castelfranco, entranbi someja dei fiori e i se połe catare soło che durante i mexi invernałi, come anca el Gorisia (conosùo anca cofà "sìcoria sucarìna", Triestre (biondisima) e Witloof/Bruxelles (conosùo anca cofà sałata łatuga Belga).

I contadini del Radicio del Veneto gà sercà de aver la Costitusion Xeografega Proteta aplicà ai nomi de alcune speçie de radìcio, incluxo anca el Tardivo.

Uxi in cuxina

In Itałia, sto tipo de vedura xe abastansa popołàr, de sołito el vien magnà co ojo de ołìva, o misià in piati cofà par exenpio el rixoto: inte i Stati Unii el xe drìo esar conosùo ma de frecuente el xe magnà in sałate. Come łe sìcorie, se cresùo in modo coreto łe so raìxe pol eser uxàe da smisiàre col cafè. Połe esare servìo anca co ła pasta, inte el strudel (par exenpio el połastro inpegnìo "poultry stuffing" che se magna inte i Stati Uniì).

Uxo e tosicità

Segondo el folclore tradisionałe, el uxo prołongà de ła sìcoria cofà un cafè pol danexàr el tesùo retinico uman, co sbasàda de ła vista oltre un serto tenpo e altri efeti a longo termine. Ła leteratura sientifega moderna gà poca o nisuna evidensa par suportàr o sbrasàr sta richiesta. Ła raìxa de ła sìcoria gà ojo volatiłe simiłe a queło che se cata inte łe piante inte el xenare cołegà Tanacetum (Tanacetum vulgare) che include el Tanaceto, e xe anca co se ełimina vermi intestinałi. Tute ła parti de ła pianta contien sti ogi volatiłi, co maxoransa dei conponenti tosici concentrà ne ła raìxa de ła pianta^[1].

La sìcoria xe cognosùa anca par la tosicità ai parasiti interni. I studi indica che l'ingerimento de ła sìcoria da parte dei animałi rexulta in ridusion dei fagoti dei vermi che gà descaenà el so uxo difondesto cofà xónta par el foràjo. Ghe xe soło poche maxori conpagnìe ative so ła riserca, sviłupo, e produsion de ła speçie e sełesion de sìcoria. Ła mazor parte de staltre xe in Nova Xełanda.

Coltivasion

El radicio xe fasiłe da far créser ma da el so mejo inte i orti in primavera. El gà da esar springà co frequensa ma non fisa, quanta aqua ghe vołe depende dal tipo de terèn ch'el se càta. Se no'l xe springà speso, łe so foje ghe farà aver un saor pì amaro. Comunque, par le colture el saor xe canbià predominantemente dal scominsio del clima fredo (più fredo, più maùro), che dà anca inìsio al proceso de diresion e arosamento ne łe speçie tradisionałi. Ghe xe speçie più nove, el cui saor no xe oncora bon cofà queło de łe speçie tradisionałi che gà maurà co tanto xeło e jaso (par exenpio Alouette). El radicio maùra pì o manco in tre mexi. D'ogni modo, el xe fato par soportare un inverno inglexe o est-eoropeo, e'l so cao se rixenerarà se tajà co cura sora el livèl de un terèn, in modo che ła pianta sarà proteta contro el xeło garbéto. Un inbògio che ło coverxe dal ciaro ch'el sol produxe, (par exenpio un baratòło), pol eser uxà durante łe ultime faxi de cresìta in modo che vegna reałixà foje co un descòrdio de cołor pronuncià, cussì ch'el sia proteto sia dal jaso che dai venti fredi. Tradisionalmente, in Inghiltera, el primo tajo de łe teste de łe sìcorie no'l xe ztà fato, e ła seconda testa tenara, pì forte gera par la toła. Comunque, speçie de radicio mejorà, cofà par exenpio queło Roso de Verona, e xeneralmente i inverni più miti parmete al coltivator Est Eoropeo de tor su do o pì racòlti da na pianta ugnòła. Se el cao de ła pianta xe tajà patòco, pròpio sora ła raìxa, cresàra na testa nova, speçialmente xe vien dà na protesion minima del giaso. El procèso pol eser ripetùo un nùmaro de volte.