Sistema de votasion

Un sistema de votasion o sistema ełetorałe 'l xe l'insieme de le regołe co cui se vota par n'elesion o pà un referendum.

Vien cussita precixà come xe che xe fata ła scheda ełetorałe, quante xe e come che xe fate łe circoscrision, cossa e come se poe votare e come xe che vien fora el rixultato de ła votasion (chi xe che se toe łe careghe par na elesion e se xe passà o manco ła proposta pà un referendum).

Scheda ełetorałe

Difarenti sistemi de votasion i voe difarenti schede ełetorałi.

Al di de uncò se poe votare quaxi dapartuto soło che pà un partio (o pà un candidà), ma ghe xe dei paexi ndoe che se poe ordinare i vari candidài.

Co alcuni sistemi, sóra tuto coi proporsionałi, ghe xe ła posibiłità de dare el voto de prefarensa a una o pì persone del partio che te ghè votà. Co alcuni se poe anca votare contro un candidà (cavàndoghe un voto de prefarensa che el ga ciapà da qualchedun altro) o anca contro tuti i partii (in Itałia ła roba pì visina sarìa votare scheda bianca o 'nułarla par protesta, ma no ła ga mai efeti reałi fà cavare careghe a tuti quanti).

Circiscrision

De sołito, tra i scopi de na ełesion ghe xe queło de 'vere n'òrgano lejislativo che gàpia łe careghe spartìe tra partii difarenti, cussita che sia raprexentàe łe idee e i intaressi de tuti quanti. Sta roba ła se poe 'vere dando tute łe careghe a liveło nasionałe e spartendosełe faxendo un conto ugnoło o dividendo i ełetori in varie circoscrision a seconda de ndoe che i abita: ogni circoscrision ła poe dare soło che na carega (eora la circoscrision se ciama anca cołegio uninominałe) o pì de una (cołegio plurinominałe). 

Tipi de sistemi de votasion

Careghe pà partio dopo le ełesion federałi tedesche del 2005.

I tipi de sistemi de votasion se poe inisialmente dividare tra proporsionałi e majoritari. Par 'vere n'equilibrio tra rapresentatività (favorìa dai proporsionałi) e goernabiłità (favorìa dai secondi) se ricore de frecuente a sistemi còreti o a sistemi misti.

Sistemi proporsionałi

I sistemi proporsionałi i xe quei ndoe che ła persentuałe de careghe pà ogni partio ła xe grosomodo conpagna a quea dei voti ciapài.

Par spartirse łe careghe in modo proporsionałe tra i partii ghe xe dó fiłosofie de pensiero: ghe xe el metodo del divixore e ghe xe el metodo dei resti pì grandi. Col primo, e in particołare qua prexentemo el metodo d'Hont, se dà na carega drio chealtra (finché no łe finise) al partio che faxendo "voti ciapài / (careghe xà 'segnàe)" el ga el rixultato pì grando. Col secondo, e in particołare qua prexentemo el metodo Hare, ogni partio se tóe tante careghe quante ghe ne vien fora vardando la parte intiera de "careghe in tuto * voti ciàpai / voti bóni par tuti i partii", łe careghe restae vóde łe va ai partii co ła parte dopo ła virgoła pì granda.

Par capire de precixo a che persone xe che va łe careghe bisogna vardare se ghe xe un cołegio ugnoło nasionałe (ad exenpio xe cussita in Israełe par ła ełesion del Knesset) o se ghe xe pì de na circoscrision. Se el xe el secondo caxo xe difarente se łe circoscrision xe indipendendenti l'una da chealtra (ad exenpio a Catełogna xe divixa in 4 circoscrision provinciałi par ła ełesion del só Parlamento) o se łe circoscrision no łe xe altro che divixion pà vardare ndoe xe che un partio ga ciapà pì voti (ad exenpio xe cussita par łe ełesion eoropee in Itałia, ndoe che ła spartision de łe careghe se fa a liveło nasionałe).

El problema del sistema proporsionałe puro xe che a xe agra che un partio da soło el riesa ciapare na fracada de voti che ghe dia pì de metà de łe careghe, dasàndoghe goernare fasilmente. Se rende cussita de frecuente necesari acordi tra partii difarenti, a volte anca co partii che no i jera ne ła coalision ufisiałe prima del voto.

Par provar a jutare ła goernabiłità se ricore de frecuente a coretivi majoritari. I pì doparài i xe:

• métare no sbaramento: se un partio no'l ciapa almanco na persentuałe de voti bóni no'l se toe gnanca na carega (ad exenpio, par łe ełesion rejonałi in Vèneto ghe xe no sbaramento al 3%, queo par el parlamento tedesco el xe al 5% e in Turchia el xe al 10%);
• fare tante circoscrision, indipendenti l'una da chealtra, co poche careghe ciascuna: cussita, drento ogni circoscrision, ghe xe no sbaramento naturałe beo alto (ad exenpio, in Spagna ghe xe 350 deputài e 52 circoscrision, cavàe quełe grandi fà Madrid e Barsełona, ne łe altre vien 'vantagiài i partii pì grosi o quei che i xe ben radicài a liveło locałe);
• dare un premio de majoransa al partio o a ła coalision che i ciapa pì voti. El premio el poe èsare un nùmaro fiso de careghe (ad exenpio, inte el parlamento greco 50 careghe su 300 łe va al primo partio, par el Parlamento Sicilian el premio xe de coalision e el consiste in 9 careghe su 90) o èsare mobiłe, in modo da garantire che chi che vinse el gàpia pì de metà de łe careghe e el posa goernare sensa fare acordi dopo le votasion (ad exenpio, inte i comuni itałiani: se ghe xe manco de 15000, àneme ła lista che ciapa pì voti ła se tóe el 66,6% de łe careghe; se ghi ne xe de pì de 15000, ła coalision che -al primo o al secondo turno- ciapa el 50%+1 dei voti ła se tóe el 60% de łe careghe).

Sistemi majoritari

I sistemi majoritari i xe quei ndoe che łe circoscrision łe xe tute quante cołegi uninominałi. De sołito, par quanto posibiłe, se serca de fare cołegi che i sia grosomodo tuti grandi conpagni.

Uninominałe seco

N'exenpio de schede doparàe par el uninominałe seco (soło a scheda sóa sanca) e a dó turni (quea sóa drita serve par el secondo turno tra i candidài che i ga ciapà pì voti al primo).

Co luninominałe seco', ogni cołegio el dà na carega al candidà (che el se poe prexentare ligà a un partio o fà indipendente dai partii) che ciapa anche soło un voto pì de chealtri, no inporta se quei che no lo ga votà i xe pì de quei che lo ga votà.

L'uninominałe seco el xe doparà, a exenpio, inte el Regno Unìo par el elesion de ła Càmara dei comuni.

Uninominałe co dó turni

Co l'uninominałe a dó turni, ła carega ła va al candidà che el ga ciapà pì voti al primo turno soło se i jera almanco el 50%+1 dei voti bóni. Se no ghe xe stà candidài che i ga ciapà sta persentuałe, se fa un secondo turno (bałotajo) ndoe che se poe votare soło i candidài che i ga ciapà pì voti (almanco dó, ma a exenpio in Fransa i va al secondo turno anca quei che i xe sta votài da almanco 1 ełetore su 8, quindi ogni tanto ghe xe dei bałotaji co 3 o 4 candidài).

Voto alternativo

N'exenpio de schede doparàe par el voto alternativo: se segna co "1" ła prima prefarensa, co "2" ła seconda e via cussita.

Col sistema col voto alternativo ogni ełetore el ga da ordinare tuti quanti i candidài, o almanco quei che ghe piaxe, secondo łe só prefarense.

Se ghe xe un candidà che el ga ciapà almanco el 50%+1 de prime prefarense eora sto qua el se tóe ła carega par el so cołegio. Se invese no'l ghe xe, se cava el candidà che el ga ciapà manco prime prefarense de tuti e se xonta ai altri candidài łe seconde prefarense indicà so quełe schede. Se desso ghe xe un candidà che el ga ciapà almanco el 50%+1 de prefarense eora sto qua el se tóe ła carega, altrimenti se va 'vanti cussita finché no ghe xe un candidà co almanco el 50%+1 dei voti.

El voto alternativo el xe doparà in Australia par la càmara basa.

Sistemi misti

I sistemi misti i xe quei ndoe che un fià de careghe se dà co un sistema majoritario e un fià co uno proporsionałe. Coi sistemi misti ghe xe quindi dei cołegi uninominałi (che i dà careghe al candidà che el vinse), ma ghe xe anca de łe circoscrision pì grande (muci de cołegi uninominałi) e che łe dà careghe proporsionalmente ai voti ciapài dal partio ne ła circoscrision stesa (eventualmente cavàndoghe i voti doparài dai só candidài par vinsare inte i cołegi uninominałi).

Un sistema misto el xe doparà in Scosia par el elesion del Parlamento Scosexe.

Controło de autorità	GND (DE) 4139210-3