Wikipedia

Stan Laurel e Oliver Hardy

Cheło che te ghè schcià el rimanda a sta voxe, parché el xe on so sinònemo o el vien esplegà cuà drento. rimandamento da Stanlio e Ollio
Ła version stabiłe ła xe stà verifegà el 20 maj 2024. Ghe xe canbiamenti a modèłi e/o file in sta version in atexa de revixion.

Stan Laurel e Oliver Hardy, conosesti popołarmente come Stànlio e Olio i ze stà un do comico famozo in tuto el mondo.

Infotaula de personaStan Laurel e Oliver Hardy

Cànbia el vałor in Wikidata
Sito weblaurel-and-hardy.com Cànbia el vałor in Wikidata
Musicbrainz: 4a8ae4fd-ad6f-4912-851f-093f12ee3572 Songkick: 374366 Discogs: 478936

El mondo el ze pien de parsone come Stanlio e Olio. Basta vardarse intorno: ghe ze senpre un semo a'l cuało no ghe nase mai njente, e un dreton che in realtà el ze pì semo de tuti. Soło che no'l ło sa., op. cit., Oliver Hardy, intarvista a John McCabe, 1953[1]

Stanlio e Ollio, in ingleze Laurel & Hardy. Ła cubia ła ze stà variamente rebatezà in tanti paezi e ła mazor parte dei soranomi resevesti ła mete in evidensa łe só oposte caratarìsteghe fìzeghe: "el graso e el scarmo" łe ze mese in łuze in modo asé sparpanjà de rifarirse ai do, come che avien inte i paezi de łengua spagnjoła indove che i ze conosùi cofà "El Gordo y el Flaco", in Braziłe indove i ze "O Gordo e o Magro" (mentre invese in Portogało i ze conosùi cofà "Bucha e Estica"), in Gresia ("Χονδρός και Λιγνός"), in Zarmania ("Dick und Doof") e inte i Paezi Basi ("De Dikke in de Dunne").In Połonia i vien ciamà "Flip i Flap" e inte i ani trenta e cuaranta in Itałia i jera conosùi cofà "Cric e Croc". A Roma i vegnjiaapopołarmente ciamài "Ciccione e Seccardino".

Storia

canbia

I scominsi (1919-1927)

canbia
 
Stanlio & Ollio inte el só primo film, Cane fortunato (The Lucky Dog, 1921)

A l'època de'l so primo incontro, A jera prase comun par i atori comici non łigarse a partegołari studi sinematografeghi e łaorar drìo łe oportunità disponibiłi. Ze stà cusì che inte'l 1919. Stan Laurel e Oliver Hardy i ze stà scriturài insieme inte'l cast de ła comica Cane fortunato (venjesta fora drìoman inte'l 1921), so inisiativa de'l produtor Gilbert Billy. Siben i parsonazi intarpretài (Stan un zirandołon pastrocion, Oliver un bandìo) no i prezentase oncora nisuna de łe caratarizasion future de ła cubia e njente łasase prezagir che i gavarìa łaorà oncora insenbre, 'sto curto el ze considarà come na sorta de proto-invension de ła cubia.

Dapò 'sta espariensa, rivai tuti do ai Hal Roach Studios,[2] (Hardy come ator, Laurel anca come senejador e rejista),[2] i se ga incrozà da novo inte'l 1926 par el film Get 'Em young,[2] de cui Laurel jera el rejista e Hardy uno dei atori prensipałi.[2] Ła łaorasion ła ga avùo un inìsio travajà, a cauza de Oliver che'l se gaveva ustionà asidentalmente mentre che'l zera drìo cuzinar un cosàto de anjeło in caza[2] e el ze stà sostituìo, par vołer de'l produtor Hal Roach, da'l steso Stan, che'l ga dovesto cuindi rinunsiar a ła rezìa.[3] A ze stà Roach a contar che Laurel, meso a'l corente de l'insidente de Hardy e corendo so'l set spirità, el ze cascà a tera in maniera comica, susitando l'intarese in Roach par ła verve dei do atori.[3]

Inte'l 1927 A ze nasesto ofisialmente el do; inte i só primi łaori, tutavia, i parsonazi i gaveva nomi e conotati desconpanji da cuełi co cui i jera devenjesti conosùi. Inte'l primo film, Zuppa d'anatra, ad ezenpio, i utiłizava i nomi "Hives" e "Maltraves"; el primo curtometrajo aclamà e reconosesto come primo vero corto de ła cubia, da Leo McCarey e da'l steso Stan, el ze Metti i pantaloni a Philip, anca cui interpretando rołi non łigai a łe caratarizasion tìpeghe de ła cubia Laurel & Hardy.

Inte'l 1928 i só parsonazi, in algune comiche, i inisiarà ad aver el nome de Laurel e Hardy e infin soło inte'l 1929 i ga ciapà e aglomerà tute łe caratarìsteghe standard par poder èsar ciamai "Stanlio e Ollio" (Stan Laurel e Oliver Hardy).

Inte'l 1928 Leo McCarey, rezista prołìfego soratuto inte i ani sincuanta e sesanta che'l ga łaorà tanto co ła cubia Stanlio e Ollio a l' època de'l muto, el ga avesto tanto da dir so ła comicità de Stan e Olivery par un epizodio a'l cuało el ga asistìo parsonalmente: «Un dì A zerimo drìo zirar na sena a dieze metri da tera. Stan el jera nervozo, el dizea de no sentirse seguro. Babe el sercava de rasicurarlo, ma a ła vista de Stan senpre pì terorizà, el se gaveva spasientìo e el zera saltà zó par mostrarghe che no ghe jera njente da temer [...] » co'l prevedìbiłe rezultado, dao el só pezo de 130 chiłi,[N 1] de'l sedimento rovinozo de ła piataforma tra łe ridàe dei prezenti.[4] A ze nasesta cusì na tìpega seneta dei só film, tante volte ripetesta ma senpre eziłarante par el ràdego tra el fason serio e rabià de Hardy e ła ridicoła cazùa.

Dal muto al sonoro (1928-1929)

canbia
 
Poster de ła comica Un novo inbròjo

Co Metti i pantaloni a Philip (Meti łe braghe a Philip) ga avùo ofisialmente inìsio l'union de Stan Laurel co Oliver Hardy, che łi portarà a zirar 106 film, a na mèdia de 7-8 a l'ano, conpanjài da cast de atori non protagonisti de frecuente ricorenti. Łe spałe che pì de frecuente łaorarà co łori ze stàe tra el 1927 e el 1929: James Finlayson ed Edgar Kennedy inte el ròło de antìgonisti, Tiny Sandford inte el ròło del połisioto rùstego e, par i ròłi femenini, Dorothy Coburn, Anita Garvin, Viola Richard e Dorothy Christy, de frecuente in ròłi antagonisteghi de mujeri tiraneghe o done co cui Stan e Oliver i vegniva a barufar par ecuivosi.

Dal 1931 in poi alcuni menbri dei personaxi segondari de łe comiche de Laurel e Hardy xe canbiàe, anca se alcuni ga conpagnà ła cubia par scuaxi tuta ła so so carièra sinematografega. Intrà i altri ghe xe Finlayson, prexensa ricorente fin al 1940, Mae Busch in ròłi femenini, Charlie Hall e Billy Gilbert in ròłi da antigonìsta o vitima.

Dal 1927 al 1935, i do personaxi ga interpretà sìrca 74 cortometraji, 35 muti, 39 sonori (alcuni ripetitivi come I polli tornano a casa o Un nuovo imbroglio ma de frecuente co gag de seguro efeto).

Xe stà verso el finir del 1929 che i do ga scominsià a pasar al sonoro xirando i curti sia in version muta sia sonora, finché inte el 1930 el pasagio xe definitivo. El primo film parlà sarà Non abituati come siamo (1929)[5]. Gran parte dei sogeti e de łe senegiadure se baxa so canevàsa ricorenti: Stan e Oliver o i xe inpegnai in un partegołar inpiego, cauxando divertenti e stranbe situasion (come Il tocco finale o Blue Boy, un cavallo par un quadro), opur i recita in te'l ròło de marìi. Xe stà sta segonda opsion a metarli in condision de esprimer al mejo ła so comicità, parchè Stan e Oliver, esendo in conpagnia de do done che no łe aprovava el so caratere e i so modi de far, i meteva inte eł comiche in seria dificoltà i stereotipi dei do personaxi, faxendołi aparir pì insanpai e gòfi. Na bona spenta par dar maxor iłarità a sta segonda situasion ła xera un tentativo de Laurel e Hardy de tradir łe mujeri co un scapùso insenbre a do toxe pì bèłe e pì ałegre che se concludeva senpre co ła descoèrta del misfato da parte de łe mujeri severe mediante ła supiada de na vècia petegoła che desbocava in una bataja finałe inte łe cuałe soconbeva i povari Stan e Oliver.

I primi łongometragi (1929-1934)

canbia

No se pol ciapar łe robe che fazemo normalmente, tacarle insenbre in 8 rułi e pensar de tirarghene fora un film ben bałansà. Muraglie ne ze ła prova., op. cit., Stan Laurel, come reportà da Skretwedt, op.cit.[6]

Inisialmente, sia Roach che Laurel i zera setici revardo ła produsion de łongometragi. Nonostante el cresente favor de'l pùblego verso 'sto formado za da ła metà de i ani 1920, i retenjiva che curti de 2 o 3 rułi (sìrca 20-30 menuti)[7] costituise ła durada ideałe de un sogeto comico, e i temeva che film de 1 ora o più gavarìa riscià de diłuir masa el svolximento, conprometendone el ritmo e ła comicità.[6] A sostegno de ła so tributansa, ghe jera presedenti de altri atori comici che se jera xa simentà co rexultadi dełudenti.[6]

Tutavia, un łongometragio de suceso gavarìa garantìo introiti de gran łonga superiori ai curti; infin, i altisimi costi operativi, gravai da ła crixe conomega drìo al croło de Wall Street del 1929 ga induxesto Roach a riconsiderar łe so poxision.[6] In cuel'ano, cuindi, Laurel & Hardy debutava in uno sketch inte el łongometragio Hollywood che canta e inte el 1930 in alcune sene del film-opereta Il canto del bandito, direto da Lionel Barrymore.[8]

 
Laurel e Hardy co Walt Disney (1930)

Dopo sti camei, inte el 1931 ła cubia ga xirà el so primo film łongo da protagonista Muraglie. El tratamento, orixinalmente pensà par un curto de 2 rułi, xe stà espandùo fin a farghene un film de 70 minuti,[N 2] in parte anca par sercar de amortixar ła costoxisima produsion (durada pì de 6 mexi)[6] cauxada da l'inponente senografia e da łe edision multiłengue, conprexo l'itałian.[6] Ła critica se ga esprimesta in maniera discorde, e a xudisi poxitivi ne xe seguìi altri pì sfavorevołi (fra cui cueło de l'isteso Laurel)[8] in cui vegniva evidensià ła scarsa omoxeneità de ła storia inte ła cuała, gag divertenti e riusìe se intersava a momenti fiachi e sligai.[6] Xe stà tutavia l'otimo suceso al boteghin[6] a induxer Roach inte el sevitar ła produsion de łongometragi (alternandołi fin al 1935 ai curti), faxendo seguir a cuesto I due legionari (1931), Il compagno B (1932) e I figli del deserto (1933); tra i curti de sto periodo xe da çitar I monelli, Andiamo a lavorare, Il circo ze fallito, Anniversario di nozze, Il regalo di nozze, Il fantasma stregato, Vita in campagna, e soratuto, tra cuełi de maxor suceso, La scala musicale (1932), vinsidor del premio Oscar par ła mejo comica.[9][N 3][N 4] Inte el 1997 xe stà sielesto par ła conservasion inte el National Film Registry de ła Biblioteca del Congreso dei Stati Unii.[9][10]

I atori comici riese tanto pì eficasemente inte i curtometragi (...) xe ciàro che xe pì fasiłe far ridar el pùblego par un curto periodo de tenpo. No se pol caturar a łongo ła so atension, a manco che no se despona de un otimo copione in grao de rezer na vicenda che va avanti par un'ora e meza o do (...) inte'l łongometragio xe nesesario che ła storia ła gabia un intreso del tuto difarente, o che ła sia un musical o che comuncue ła vicenda pose èsar slongada fin farne un łongometragio., [[#CITEREFI atori comici riese tanto pì eficasemente inte i curtometragi (...) xe ciàro che xe pì fasiłe far ridar el pùblego par un curto periodo de tenpo. No se pol caturar a łongo ła so atension, a manco che no se despona de un otimo copione in grao de rezer na vicenda che va avanti par un'ora e meza o do (...) inte'l łongometragio xe nesesario che ła storia ła gabia un intreso del tuto difarente, o che ła sia un musical o che comuncue ła vicenda pose èsar slongada fin farne un łongometragio.|op. cit.]], Hal Roach, come reportà da Governi, op.cit.[11]


Pur avendo razonzesto el pico creativo e de notorietà co sto reconosimento, ła copia ła pareva trovarse manco ben a pròpio azio co film de łonga duràda, e ła critica sinematografega gaveva esprimesto giudisi discordi so ła so riusìda, notando come staltri, pì che so na storia únega e coerente, i fuse bazai so l'acostamento de varie situasion che prima vegneva sviŁłupae in un ùgnoło curtometragio.[11]

El sucesivo łongometragio, Fra Diavolo (1933) ga inaugurà ła consuetudine, inponesta da Roach contro el parer de Laurel, de ricorer a film-opereta, riełaborasion comiche de łaori teatrałi de suceso del XIX sècoło a ópara de Daniel Auber, Victor Hehrbert e Michael William Balfe, inte łe cuałe poder inserir sototrame muzegałe e romanteghe. Al steso fiłon partien Nel paese delle meraviglie, vegnùo forta inte'l 1934. Durante ła łaorasion Walt Disney, amirador de Laurel e Hardy nonché amigo de Hal Roach, ga aconsentìo che na simia interpretase el ròło de Topolino e che fuse prezenti i Tre Porcellini (co tanto de tema orizinałe); cuesta ze stà una de łe rare volte in cui un personazo Disney apariva in un film che no fuse da èła stesa produzesto.

L'era dei łongometragi (1935-1937)

canbia

Inte'l 1935, dopo aver zirà el curto Gelosia, ła copia ga tacà ła produsion del łongometragio Gli allegri eroi.[12] El film ga avùo na łaorasion travajà e 'l ga ris-cià de no védar mai ła łuze co'l contrato de Laurel, in scadensa a majo de cuel'ano, ze stà resindesto unilateralmente da Roach el 16 de marso so ła baze de disidi inconsiliabiłi so i sojeti dei film.[12] Roach ga referìo che, al refudajo de Laurel de firmar un novo accordo a łongo termane soto clauzołe rivedeste, non ghe sarìa stai altri film de ła copia e che Hardy gavarìa coverzesto le ròło de protagonista in una nova serie intitołada The Hardy Family (drioman scansełada) co Patsy Kelly e Spanky McFarland.[12] Infin, ła controversia tra łe parte se ga reconponesto co ła firma de un novo contrato l'8 de avril e ła produsion ga podesto sevitar.[12] Termenà sto film, Laurel & Hardy ga zirà el so ùltemo curto da protagonisti Fratelli di sangue,[13][N 5] dedicandose daspò chel momento in avanti soło a łongometragi, a inisiar da La ragazza di Boemia[N 6], da novo co na storia traesta da na opareta de Balfe.[14] Łe tension tra Laurel e Roach se acuiva da novo. Come za capità inte'l 1934, Laurel ga fazesto un ulterior vano tentativo de negosiar un contrato conzunto e de otegner na parsentuałe so i derìti dei so film.[15] Roach no se ga movesto da łe so pozision e ga insistìo inte'l mantegner el poder conòmego e contratuałe garantitoghe dai acordi separai.[15] Al contrario de artisti come Charlie Chaplin, che produzeva i so film e ne jera l'únego beneficiario, Laurel e Hardy jera e restava senpre senplisi dipendenti dei studi Roach.[15]

Come concesione al fin de stabiłir na tregua so i senpre pì frecuenti disidi, Roach, pur restando el finansiador escluzivo,[15] ga abandonà i propoziti de ulteriori storie operetisteghe, senpre invise a Laurel, e ga aconsentìo che a produzer i do film sucesivi, Allegri gemelli (1936) e I fanciulli del West (1937) fuse Stan, traverso ła so nomenata sosietà "Stan Laurel Productions".[15]

I ùltemi film produzesti da Hal Roach (1938-1940)

canbia
 
Stanlio e Ollio inte I diavoli volanti (1939)

Inte'l 1938 i raporti tra Roach e Laurel, za conprometesti da łe vicisitudini sentimentałi de sto ùltemo e dai continui ràdeghi so ła sielta de łe storie da zirar ga zonzesto a na nova rotura.[16] In cuel'ano, mentre Stan e'l so team de senejadori łaorava a un copion che, tutavia, stentava a ciapar forma,[16] ła Roach Productions se ga catà in dificoltà finansiarie[16] e ga dovesto ricorer a un prestio bancario, ła cui concesion ła jera vincołà a l'ezistensa de un film in corimento de ripreze.[16] Par riusir a métar in cantier na produsion econòmega e tacar a zirar inte'l pochisimo tenpo disponibiłe, Laurel gaveva proponesto un rifasimento del so primo film sonoro Non abituati come siamo, venjesto fora nove ani indrìo. Se ga scominsià a zirar 'pena na setemana da l'inisio de ła stezura de ła senejadura; ła łaorasion del film (intitołà Stanlio e Ollio teste dure) ze stà caratarizà da łe frecuenti asense inzustifegae de Laurel, a cauza dei so problemi matrimoniałi;[16] sia Roach sia el fio, Hal junior (produtor ezecutivo del film) ghe gaveva contestà ła cativa publicità, zenerada da l'anpia eco so ła stanpa, che staltri ga cauzà ai studios, e'l prezunto abuzo de alcol durante łe ripreze, al ponto da dichiarar de èsarse trovai obligai a tajar de łe sene in cui Laurel sarìa aparìo vizibilmente inbriago.[16] Drìoman a racuanti tentativi fałìi de mediasion par tramite del so avocato, ła Roach Productions prima ło ga tresà dai conpensi, drìoman, invocando ła clauzoła morałe,[17] ga resolvesto definitivamente el contrato el 12 de agosto 1938.[16]

In asensa de Laurel, Roach ga desidesot de produzer un film metendo in cubia Oliver Hardy, ancora łigà ad un contrato individuałe, co Harry Langdon, ex steła del mudo che cołaborava ai copioni de ła cubia, e no'l resitava da racuanti ani.[17] Venjesto fora inte'l 1939, Zenobia - Ollio sposo mattacchione, par stesa amision de Roach, se ga rivełà un totałe insuceso, otenjendo rezultadi dełudenti de critica e incasi[17] e induzendoło a renonsiar a un segondo film de ła cubia Langdon - Hardy, za anuncià, dal titoło de łaorasion Road show.[18]

Zenobia zera stà un dezastro, dal prinsipio a ła fin, un slavàjo (...) ła pezo senejadura che gavesi mai vedesto e 'l pezo produtor che gavemo mai avùo, op. cit., Hal Roach, come reportà da Randy Skretwedt, op.cit.[19]


A sto ponto, Roach e Laurel (che inte'l fratenpo el gaveva çità in zudisio i studios par 700 000 dołari de dani derivai da ła cesasion del contrato) ga desidesto de reconponer ła controversia tramite un acordo extra-zudisiałe.[17] Laurel ga ritirà ła cauza e'l ga risevesto a titoło de rizarsimento na suma inpresizada, ła cui disponibiłità zera tutavia vincołada a l'ezito de ła so cauza de divorsio, ancora in corimento.[17] Roach ga razonzesto Stan e'l ga firmà co łu e Oliver do novi contrati individuałi de un ano, l'8 de avril 1939.

In chel'ano, i zirarà tre film, uno par ła RKO Pictures co ła produsion de Boris Morros, I diavoli volanti, e do produzesti da Roach par ła United Artists, Noi siamo le colonne e C'era una volta un piccolo naviglio, tuti do venjesti fora inte'l 1940.

El pariodo co ła 20th Century-Fox e ła Metro-Goldwin-Mayer (1941-1945)

canbia

Come za antisipà da ła stanpa inte'l febraro 1940,[20] i contrati che łigava Laurel, Hardy e ła Hal Roach Productions ga termenà el 5 de avril de chel'ano, e nisuna de łe parte ga intendesto rinovarli;[20] Laurel, in partegołar, el se sentiva finalmente łìbaro da łe inzerense de Roach e'l jera fidusiozo de poder siglare da n'altra banda un novo acoro inte'l cuało, cofà produtor indipendente, el gavarìa podesto desponer del pieno controło creativo so i film.[20] Mentre el so azente, Ben Shipman, el zera inpegnà in trataive co racuante caze de produsion,[21] ła cubia ła ga fazesto alcune aparision[20] per beneficensa[22] e ła ga intraprendesto un tour teatrałe tuto ezaurìo[20] (the Laurel & Hardy revue)[22] inte i Stati Unìi, ezordindo a Omaha in setenbre e fenìndo a Buffalo inte'l disenbre 1940.[20]

 
Stan Laurel & Oliver Hardy in vizita a na baze miłitar dei Caraibi co ła United Service Organization (USO) Flying Showboat (1943)

I tenpi jera canbiài: l'epoca d'oro del sìnema comico, a cavało tra i ani 1920 e 1930 jera tramontada,[23] e ła vècia zenarasion de atori comici cofà Charlie Chaplin, Harold Lloyd, Buster Keaton e Harry Langdon se jera za ritirà o ła jera so'l viałe del tramonto;[23] novi interpreti cofà Gianni e Pinotto se gaveva afasà so ła sena co un stiłe retegnùo pì consono ai gusti de l'epoca.[23] Co sti prezuposti, Shipman ga catà grande dificoltà a negosiar un contrato a łe condision de Stan.[21] Łe major łe jera riłutanti ad esporsi finansiariamente in film in cui na soła parsona ła gavarìa avesto pien controło; a so sfavor, inazonta, zogava ła fama de inafidabiłità[20] cauzada dai presedenti ràdeghi co Roach, cui ła stanpa ła gaveva dà anpio rezalto.[21]

Laurel & Hardy gaveva resentìo conomegamente dei scuazi do ani de inatività dal so ùltemo film, prinsipalmente a cauza de tanse aretrae[21] e dei altisimi asegni de mantegnimento dei so presedenti matrimoni.[24] Daspò racuante tratative non anadae in porto, Shipman (che gaveva zestìo sénpre ła tratativa par conto de ła cubia sensa che staltra ła fuse diretamente coinvolzesta inte łe discusion),[24] ga risevùo na proposta da ła 20th Century-Fox e ze rivai, inte l'avril del 1941, a ła firma de un contrato (a 50 000 dołari a film)[24] par produzer un łongometragio,[22] co opsion par altri nove in sincue ani.[24] L'acordo contengneva na clauzoła de non escluzività che ghe gavarìa a łori de produzer film par altri studi, se łori i ło gavese deziderà e a ezibirse in pùblego (come po' efetivamente ze avegnesto).[24]

Daspò l'esperiensa co na picoła caza de produsion co budget łimità cofà ła Roach, Laurel jera inboresà a l'idea de poder disponer dei inponenti mezi de na major,[24] ma ła realtà s'à mostrà desconpagna da łe so spetative.[24] Abituà ad aver el controło, o a poder influensar łe varie faze de reałizasion de un film, dal sojeto, a ła senejadura, a ła regia, fin al montajo[25] e privo del fidà cast e de ła troupe de un tenpo, el se ga catà co ła Fox a aver da łaorar inte'l contesto, a łu no conzeniałe, de na caza sinematogràfega sensa esperiensa in produsion comiche[24] e co i diversi ròłi rizidamente organizà e non comuneganti tra de łori.[25][26] Anca el metodo de łaorasion dei film (da "caena de montajo" come ło gaveva definìo)[27] se conciliava małe co łe costumanse de ła copia. A ła Fox (indove vegniva produzesti oltre sincuanta film l'ano) jera consuetudine łaorar so senejadure detaliatisme che gaveva da èsar seguìe fedelmente, par èsar serti de no andar oltre i tenpi e i budget łogà;[25] al contrario, ła Roach ła perseguiva un aprocio artizanałe, non pì de sìe-sete produsion l'ano, tipegamente zirae in órdene secuensiałe;[25][28] i sojeti e łe senejadure jera manco detalià (a volte senplisi sbosi)[28] e łasava tanta discresionałità a łe modifeghe creative in corso d'òpara e a l'inprovizasion.[25]

Ne ga rezultà par Laurel ła scuazi inposibiłità de poder ezersitar el propio tałento artìstego,[26] dovendose łimitar a intarpretar copioni scrivesti da altri che stravolzeva łe caratarizasion de ła copia.[26]

No rieso dirte de cuanto me gabia adołorà zirar chełi film e cuanto me ne vargogne (...) A seitava pensar che prima o po' i ne gavarìa parmetesto de far i film a modo nostro, ma ła situasion no ła ga fazesto altro che pezorar e no jerimo pì boni de sostegnerla. Co Hal Roach no ła pensavimo sénpre a'l steso modo, ma par ła major parte del tenpo el ne ga łasà łaorar da nostra posta e de cuesto A ghe sarò sénpre grato. Ma cheła zente de ła Fox!, op. cit., Stan Laurel, intarvista co John McCabe inte i ani 1950 a propozito de l'espariensa co ła 20th Century-Fox[27]


El sostansiałe canbiaminto de aprocio ai film de Laurel e Hardy ze stà anuncià da ła Fox stessa, in un comunicato stabpa, a ła vizilia de l'usida del primo film, Ciao amici! (1941):

Ghe ze un sotil cuanto revołusionario canbiaminto inte ła comicità de Stanlio e Ollio inte'l so primo film co ła Fox. Pur restando i interpreti slapstick e i pantomimi de sénpre, ła so comicità ła ze manco anpia de cuanto ła fuse prima, e ła ze stà snełìa. Anca el so aspeto ze stà rivedesto (...) cusì cofà el modo de vestirse. Sti canbiaminti i ze el rezultado de discusion inprofondìe tra Stan, Ollie, el rezista Monty Banks e i dirizenti de ła Fox. Ze opinion condivdesta che i gusti del pùblego sipia canbià e che personazi pì credibiłi renda łe gag pì godibiłi. In Ciao Amici, Stanlio e Ollio sarà na copia stranba e divertente non pì de cuanto poderesi trovarghene so'l serio inte ła vita reałe, e i ze serti che sto so novo stiłe sarà gradì ai milioni de so atuałi amiradori e ghe ne portarà de novi (...), [[#CITEREFGhe ze un sotil cuanto revołusionario canbiaminto inte ła comicità de Stanlio e Ollio inte'l so primo film co ła Fox. Pur restando i interpreti slapstick e i pantomimi de sénpre, ła so comicità ła ze manco anpia de cuanto ła fuse prima, e ła ze stà snełìa. Anca el so aspeto ze stà rivedesto (...) cusì cofà el modo de vestirse. Sti canbiaminti i ze el rezultado de discusion inprofondìe tra Stan, Ollie, el rezista Monty Banks e i dirizenti de ła Fox. Ze opinion condivdesta che i gusti del pùblego sipia canbià e che personazi pì credibiłi renda łe gag pì godibiłi. In Ciao Amici, Stanlio e Ollio sarà na copia stranba e divertente non pì de cuanto poderesi trovarghene so'l serio inte ła vita reałe, e i ze serti che sto so novo stiłe sarà gradì ai milioni de so atuałi amiradori e ghe ne portarà de novi (...)|op. cit.]], Comunegà stanpa de ła Fox, 22 de setenbre 1941[29]


El film ga otegnesto el gradimento del pùblego e otimi incasi,[30] ma ła critica no ze stà concorde so'i giudisi e so'l novo stiłe de ła copia. Ad ezenpio ła rivista Variety, zenaralmente critica inte i so confronti, ga spendesto parołe łodevołe definendoła:

Bona cofà i so mejo film, piena de łe carataristeghe gag de ła copia che score sensa sosta e łasa anpio spasio a łe so eziłarante bufonae, op. cit., Variety, 1941[31]


Mentre el New York Times xe stà desizamente pì critico (co zudisi via via sénpre pì negativi verso łe so produsion dei ani 1940),[32] co un artìgoło rivełator de łe sircostanse in cui ła copia se ga trovà a łaorar:

A se dize che i canbiaminti mejora łe parsone, ma no ne par sto cua el cazo de Laurel e Hardy (...) el so ùltemo film produzesto da ła 20th Century-Fox xe el pì scadente intrà cuełi intarpetai. Non che sia da inputarghe a łori, ma xe ciaro che i ga desperatamente bezogno de un senejador che capisa e vałoriza el so modo de far comicità , op. cit., The New York Times, 1941[31]


I otimi riscontri gaveva induzesto Laurel e Hardy a rinvoar el contrato, inte ła speransa de poder ezersitar mazor influensa artìstega so łe produsion future.[30] Ła situasion, tutavia, no ga mudà inte'l film sucesivo Sim salà bim, ła cuała senejadjura l'è stà scrivesta sensa nisun aporto creativo de Laurel, mentre ła copia ła jera inpegnà inte ła tournée teatrałe Hell-a-Belloo inte i USA intrà zenaro e febraro del 1942.[33] Vegnesto fora pochi mezi dopo, nonostante el bon suceso al boteghin, el ga risevesto in prevałensa critiche negative.[34]

Ła segonda guera mondiałe fratanto ła inparversava, influensando significativamente el mondo del sìnema o vari fronti.[32] Inte'l novenbre 1941 Laurel e Hardy ga intraprendesto na tournée, co altre çełebrità de l'època (tra i cuałi Chico Marx),[35] inte łe bazi miłitari de Porto Rico, Antigua, Saint Lucia, Trinidad e ła Guyana britannica par sostegner el morałe de łe trupe;[35] inte l'isteso ano, eo so vecio produtor Hal Roach ze stà reciamà in servisio, riprendendo el so grado de tenente cołoneło, e i so studios metesti a dispozision de l'ezersito par zirar film demostradivi a suporto del sforso bełico.[32]

Par łe major che łe podeva parmetarse de continuar ła produsion, i budget e el parsonałe par ła reałizasion dei film jera ridoti (ła Fox istesa ła se ga trovà in sta situasion cuando, a'l sciopar de ła guera, sìrca 800 dipendenti jera stà reciamà a łe arme);[30] łe storie, inazonta, łe jera speso influensae dai eventi bełici (anca sto fato foresto a łe tìpeghe anbientasion dei film de Stanlio e Ollio, inte i cuałi l'atuałità ła rivestiva pardesołito un ròło marzenałe). A ze stà st'altro el cazo del film sucesivo: dopo do produsion co ła Fox, par canbiar aria e inte ła speransa de ritocar łe sìme del desenio presedente, i se ga acordà co ła vecia MGM par produzer el łongometrajo Il nemico ci ascolta (1943), indove i intepreta do azenti incargai de descoerzar i piani sabotatori dei nazisti; ła produsion ła jera partìa soto mejo premese, con Stan metesto in condision de fornir contributi artìsteghi, coadiuvà dal so vecio cołaborador Charley Rogers a ła senejadura a da altro parsonałe dei studi Roach;[34] anca in sto film, a riscontri comersiałi pozitivi ghe ga seguìo zudisi critici dełudenti.[32]

De ritorno a ła Fox, gaveva zirà Allegri imbroglioni e Maestri di ballo, entranbi inte'l 1943, par po' tornar da novo a ła MGM par Sempre nei guai, a ła cuała senejadura ga cołaborà anca Buster Keaton.[32] Laurel e Hardy i se sforsa de ricrear łe atmosfere dei vèci łongometraji Roach co'l sucesivo film par ła Fox, Il grande botto, da novo co na storia łigà a ła guera in corso. El film zera stà acoliesto in modo fredo asè sia dal pùblego sia da ła critica[32] (ze stà adiritura l'ùnego łongometrajo co Stanlio e Ollio protagonisti che in Italia no ze vegnesto mai al sìnema), subindo na ondada de recension negative a l'epoca inte i USA[N 7][N 8] e perfìn l'incluzion inte'l łibro I 50 pezo film de tuti i tenpi.[32]

Inte'l 1945 ze stà ła volta de l'ùltemo film Fox, I Toreador.[32] Ła cuałità de ła senejadura ła jera sénpre scadente tanto che l'isteso Laurel, inte łe ocazion indove el ghe n'aveva ła posibiłità, intarveniva a modifegarla.[36] St'ùltemo film, nonostante un bon suceso al boteghìn,[37] ga confermà uncora na volta, come inte'l cazo de Il grande botto, che inte'l repristinar i mecanismi comici dei veci film dei ani 1930, Laurel e Hardy i finiva co l'èsar ripetitivi e privi de freschesa recitativa.

Ła pauza sinematogràfega e i tour teatrałi in Europa (1946-1950)

canbia

Scadùo el contrato co ła Fox, Laurel e Hardy n ło gaveva rinovà (nonostante l'oferta de ła major)[32] e ga desidesto de sospender ła cariera sinematogràfega, anca coltivando el propozito de tornar a łaorar par el grando schermo, a fronte de oferte de cuałità.[38] Durante el 1946 Laurel ga łaorà na storia co'l senejador Sam Locke che no ła jera stà mai conpletà.[38] A se ga parlà anca de un film bazà so ła storia de Robin Hood, da zirar in Inghiltera ma anca sto propozito ze restà so ła carta.[38]

Inte'l 1947, visto el suceso inte i Stati Unìi oramai ai minimi, ła cubia ła ga acetà de bon grado ła proposta de l'impresario britànego Bernard Delfont, so vecia conosensa, de intraprendar na łonga serie de tournée in Europa; i ga ezordìo a Southampton l'11 de febraro e i ga tocà el Regno Unìo, Danemarca, Fransa, Belgio e Svesia. El tour el se ga zlongà par scuazi do ani co òtimi riscontri de pùblego[38] (co na nesesaria pauza dopo nove mezi par parmetarghe ad Hardy el rinovo del parmeso de łaoro par sitadini foresti), che ła se ga concludesta inte'l zenaro 1948.[38]

Esendose małà de diabete suparzo al 1949,[38] Stan Laurel xe restàò inativo fin a metà del 1950; inte'l fratenpo Hardy ga partesipà a un tour teatrałe par el spetàcoło Uomini alla ventura (What price glory?) dirizesto da John Ford[39] e el ga aparìo in ròłi da non protagonista inte i film Dopo Waterloo del 1949 co John Wayne[39] e Le gioie della vita l'ano dopo co Bing Crosby.[39]

Atollo K: l'ùltemo film (1950-1951)

canbia

In Europa, al raverso dei Stati Unìi, ła popołarità de ła cubia ła jera ancora intata, grasie ai tour e ai ùndeze film zirà dopo Teste dure del 1938 e distribuìi soło daspò el bloco cauzà da ła guera, tra el 1947 e'l 1949.[40] L'industria sinematogràfega europea ła jera ansioza de ripartir e A se ga pensà che na produsion co do interpreti de spico cofà Laurel e Hardy gavarìa dazesto un slanso sengnifegadivo a ła ripreza.[40] Un consorsio de caze sinematogràfeghe itało-franseze ga prezentà na oferta; Laurel se jera fratanto rimetesto bastansa par łaorar e, considarà un budget de 2 miłion de dołari,[41] inponente par l'epoca, e un zenerozo cachet, ła copia ła ga asetà, intrigà da l'oportunità de łaorar par el so primo film zirà fora dai Stati Unìi[39] e retegnendo ghe fuse łe premese par un prodoto de cuałità.[41]

Ła łaorasion del film ła ze stà funestà da problemi organizadivi e inprevedesti de ogni zènare. Za durante ła stezura del trattamento, el team de senejadori (conponesto da italiani, fransezi e amerègani che parlava soło łe respetive łengue mare) se ga trovà inte l'inposibiłità de comunegar.[40] Cuando, dopo arcuanti mezi de łaoro i ga retegnesto de aver un copion utiłizabiłe, Laurel e Hardy ze rivà dai Stati Unìi; i ga fazesto tapa in Italia par un ràpido tour promosionałe inte'l łujo 1950, tocando Sanremo[42] e ła Łiguria, Miłan e Roma, vegnendo dapartuto acoliesti trionfalmente;[43] i ze andai infin a Parize par inisiar ła produsion.[40] Laurel ze restà tanto dełuzo da ła cuałità de ła senejadura, e el se ga metesto al łaor co l'ajuto del comico Monty Collins par mejorarla.[40]

A se ga scumisià a zirar l'8 de agosto del 1950, soto ła diresion de Léo Joannon;[40] conforme i piani orizenałi, el cast el gvarìa dovesto includer atori noti cofà Totò, Fernandel e Simone Simon;[40] A se ga fazesto anca el nome de Walter Chiari,[43] ma nesun de st'altri l'è vegnesto a ła fin scriturà. I problemi de comunicasion, dovùi a ła troupe multiłengua, i se ga riprezentà so'l set.[40] Stan e Oliver i jera tra i pochi a parlar ingleze, rendendo cusì difisiłe ła cołaborasion co'l rezista franseze, el cast misto italian-franseze e ła produsion.[44] Stan, dezà małà de diabete, el ze stà colto da novi problemi de sałute, subìndo anca un intarvento chirùrzego, a Parize, inte'l corimento de łe ripreze:[40] łe sene del film ło ritraeva vizibilmente smagrìo. Anca Oliver ga patìo par problemi cardiaghi a cauza del clima masa caldo ed entranbi i ga contraesto na desantarìa.[40] Par łori A ze stà parecià na infarmerìa mobiłe da uzar inte łe pauze tra łe ripreze; Laurel riusiva a łaorar par non oltra mez'ora al zorno.[40] Par el conpletamento del film, orizenariamente stimà in dòdeze setimane, A ghe ga ocoresto scuazi un ano.[27]

Inte i Stati Unìi el film ga vegnesto fora inte łe sałe solchè inte'l 1954 co'l tìtoło Utopia, reduzesto a 82 minuti respeto ai 99 de łe varsion.[40]

I novi tour teatrałi in Europa e łe ùlteme aparision in TV (1952-1954)

canbia
 
Targa comemoradiva de l'ùltema ezibision de Stan Laurel e Oliver Hardy a Plymouth, tour britànego del 1954
 
Laurel e Hardy co Ralph Edwards inte'l programa TV This is your life (dicembre 1954)

Daspò l'insuceso de Atollo K, ła cubia ła ga pasà el resto del 1951 e parte del 1952 a repozo par rimétarse in sesto.[41] A ze rivà proposte de łaor che no se ga concretizà, fra cui na partesipasion al film Two tickets to Broadway e un łongometrajo bazà so łe so vite, a łori proponesto da Billy Wilder.[41] A ghe ze stà oferte anca da un studio japoneze e da l'italiana Scalera, par un rifasimento in ciave de comedia muzegałe de ła Carmen.[41]

Inte'l 1952 ła cubia se ga ristabiłìa a suficiensa par inbarcarse in do nove tournée teatrałe inte'l Regno Unìo e Irlanda,[41] esibendosi con sketch come A spot of trouble e Birds of a Feather;[41] ła prima se ga concludesta a setenbre del 1953, seguìa da na segonda da l'otobre del 1953 fin al 17 de majo 1954, cuando, dopo un spetàcoło a Plymouth,[45] Hardy ga contraesto na polmonìa e el ze stà colpìo da lieve ataco cardiaco, che łi ga constrinzesti ad anułar el resto de łe date.[41] Ła cubia xe ripartìa par i Stati Unìi el 2 de zugno, 'pena che Hardy se ga rimetesto bastansa par viazar.[45]

Ła TV, dezà tanto difondesa inte łe caxe dei mericani ai inisi dei ani 1950, ła zera inte i piani futuri de ła cubia. In chel pariodo, Hal Roach, intuìndone el potensiałe econòmego e oberà dai debiti, gaveva çedùo i deriti de trasmision de tanti film de Stanlio e Ollio al distributor Regal Films,[46] che ghe ga vendesto a łe stasion TV de tuti i Stati Unìi.[27] L'espozision mediàtega de cuełi ani ga portà a ła cubia na rinovada popołarità in patria che, tutavia, no se ga traduzesto in nove oportunità sinematogràfeghe, ghe ne ga frutà a łori mìa nisun vadagno, non posedendo deriti so i só film.[46]

El 1º de disenbre 1954 ga partesipà al programa TV NBC This is your life, un show çełebrativo a sorpreza de ła só cariera.[41] Convinsi de dover incontrar el so inpresario Bernard Delfont par na riunion, zera stà invese introduzesti, ignari de cuanto che stava par náser, inte'l studio, co ła conplisità, tra i altri, de łe mujeri. Laurel ga avùo a łagnarse par el rezultado scadente e par el fato che i fuse stà coinvolzesti sensa posibiłità de provar el show.[41]

Inte'l 1955, Laurel e Hardy i gaveva fazesto ła só ùltema aparision pùblega in un breve intarvento filmà par un programa TV de ła BBC.[47] Senpre in cheł'ano, Hal Roach Junior, che inte'l fratenpo el gaveva asumesto el controło dei studios del pare,[27] el ga avesto l'idea de reproponer ła copia in una serie cuatro tełefilm de un'ora paromo, Le fiabe di Laurel & Hardy.[46] I do i ga asetà co entuziazmo ła proposta. Laurel ga portà pregamente a tèrmene anca el primo copion (Babes in the woods),[46] ma el 10 de apriłe 1955, dieze zorni prima de l'inisio programà de łe ripreze,[46] el xe stà colpìo da un ictus[48] e ła łaorasion ła zera stà rinvià; cuando Stan el se ga realdìo, ze stà Oliver a małarse, e cusì el projeto l'è stà definitivamente incantonà.[49]

I ùltemi ani e ła morte de Hardy (1955-1957)

canbia
 
Ła tavèła so ła tonba de Oliver Hardy: «Zenio de ła comicità. El só tałento el ga portà zoja e ridàe inte'l mondo. - Posta a memoria futura dai Fiołi del Dezerto inte'l 1977»
(VEC)
«Còsa poso dir? Par mi el zera cofà un fradeło. St'altra ła ze ła fin de l'istoria de Laurel e Hardy»
— Stan Laurel, dichiarasion a ła stanpa a propozito de ła morte de Oliver Hardy, come reportà da Simon Louvish, op.cit.[50]


Inte'l setenbre 1955 Hardy el ze stà colpìo da un segondo infarto e indrìoman da un ictus. El sofriva anca de calcołosi biliar, che tutavia no ła ga podesto èsar tratà chirurzegamente a cauza de łe condision cardiache conpromese.[27] Par cuesto, durante el 1956 el se ga sotoponesto, so consejo dei mèdeghi, a na dieta rizidisima che ło ga fazesto smagrir de sìrca setanta chiłi.[46] L'ùltema sesion fotogràfega de ła copia[46] e un breve filmà amatoriałe de ła fameja de Laurel,[51] entranbi risałenti a cuel'ano, i retraze Stan seren e soridente, nonostante un braso parałizà da l'ictus de l'ano prima, mentre Oliver aparise vizibilmente invecià e smagrìo, i cavełi ciari e de cołor arzento.[46] Mentre no'l zera gnancora tramontà el progeto de łe comiche TV e Laurel se dichiarava posibiłista al revardo,[46] el 14 de setenbre 1956 Hardy el ze stà colpìo da un segondo grave ictus che ło ga łasà deboto par intiero parałizà e incapase de parlar.[46] El ghe n'a subìo nantri do ai inisi de agosto 1957, entrando in un coma dal cuało no'l se ga pì reprendesto.[46]

Hardy el ga moristo el 7 de agosto 1957 a l'età de 65 ani.[52] Laurel, che inte i ùltemi ło gaveva asistìo, el ze restà sconvolto, ma no'l ga prezensià a łe só ezecuie.[52] Sta asensa ła ze stà drìoman uzà a sostegno de l'ipòtezi che i do inte ła vita reałe i se ignorase; in realtà Laurel no ga podesto andar al funarałe a cauza del divieto de andar fora che ghe zera stà inponesto dal mèdego che gera drìo curarlo[52] e el ga comentà ła só asensa co łe sołe parołe: "Babe el gavarìa capìo".[27]

Oliver Hardy el zera un menbro de ła marsonerìa[50] e zera stà i só fradełi de ła łoza «Shrine, Òrdene aràbego dei nobiłi del santuario mìstego», a incurarse dei só funarałi.[50] El ze stà cremà e łe só sénare tumułàe al Valhalla Memorial Park Cemetery a Hollywood.[50][53]

Caratarizasion dei parsonaji

canbia
 
Cargadura portogheze de Sant Laurel e Oliver Hardy
(VEC)
«Do menti sensa na soła pìtima»
(en )
«Two minds without a single thought.»
— Stan Laurel.[N 9][54]

Ła cubia dei do parsonazi ła conparise in oltra un sentinaro de film co caratarìsteghe che łe vien mantegneste.

Notasion

canbia
  1. ↑ McCabe, op. cit., p. 812 .
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Skretwedt, op. cit., pp. 45-47 .
  3. ↑ 3,0 3,1 did you knowwww.laurel-and-hardy.com. entrada il 19 de setenbre 2018.
  4. ↑ "Il Venerdì di Repubblica" del 10 agosto 2007
  5. ↑ Simon Louvish, Stanlio e Ollio - Le radici della comicità , Milano, Frassinelli, 2003, p. 221
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 Skretwedt, op. cit., p. 200-206 Louvish, op. cit., p. 272
  7. ↑ (EN) Reel | cinematographyEncyclopedia Britannica. entrada il 31 de zenaro 2021.
  8. ↑ 8,0 8,1 Skretwedt, op. cit., p. 179-183 .
  9. ↑ 9,0 9,1 Skretwedt, op. cit., p. 230-232 .
  10. ↑ (EN) Librarian of Congress Names 25 New Films to National Film Registry, Library of Congress, 18 novembre 1997. entrada il 4 maggio 2019 (archivià dal URL orizenałe l'11 agosto 2009).
  11. ↑ 11,0 11,1 Governi, op. cit., p. 108 .
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Skretwedt, op. cit., p. 209-301 .
  13. ↑ Louvish, op. cit., p. 292 .
  14. ↑ Louvish, op. cit., p. 293 .
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Louvish, op. cit., p. 297 .
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 Skretwedt, op. cit., pp. 343-349 .
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Skretwedt, op. cit., pp. 350-354 .
  18. ↑ Louvish, op. cit., p. 338 .
  19. ↑ Skretwedt, op. cit., p. 352 .
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 Skretwedt, op. cit., p. 369 .
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 Skretwedt, op. cit., p. 372 .
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Lawrence, op. cit., p. 84 .
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Skretwedt, op. cit., p. 371 .
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 24,6 24,7 Skretwedt, op. cit., p. 373 .
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 Lawrence, op. cit., p. 85 .
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Skretwedt, op. cit., p. 374 .
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 27,5 27,6 McCabe, op. cit., op.cit.
  28. ↑ 28,0 28,1 Louvish, op. cit., p. 225 .
  29. ↑ Skretwedt, op. cit., p. 375 .
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Lawrence, op. cit., p. 86 .
  31. ↑ 31,0 31,1 Skretwedt, op. cit., p. 382 .
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 32,4 32,5 32,6 32,7 32,8 Skretwedt, op. cit., pp. 401-413 .
  33. ↑ Skretwedt, op. cit., p. 385 .
  34. ↑ 34,0 34,1 Lawrence, op. cit., p. 87 .
  35. ↑ 35,0 35,1 Skretwedt, op. cit., p. 384 .
  36. ↑ Comingsoon.itcomingsoon.it. entrada il 15 febbraio 2019 (archivià il 15 febbraio 2019).
  37. ↑ Lawrence, op. cit., p. 88 .
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 38,4 38,5 Skretwedt, op. cit., p. 414 .
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 Skretwedt, op. cit., p. 415 .
  40. ↑ 40,00 40,01 40,02 40,03 40,04 40,05 40,06 40,07 40,08 40,09 40,10 40,11 Skretwedt, op. cit., pp. 417-426 .
  41. ↑ 41,00 41,01 41,02 41,03 41,04 41,05 41,06 41,07 41,08 41,09 Skretwedt, op. cit., p. 427 .
  42. ↑ (IT) L’«Arrivedorci» di Elio ci riporta al 1950 quando Stanlio e Ollio... - Cultura e SpettacoliAlto Adige. entrada il 14 de zenaro 2020 (archivià il 14 gennaio 2020).
  43. ↑ 43,0 43,1 Stanlio e Ollio, quel viaggio in Italia nel luglio 1950Corriere della Sera, 30 de disenbre 2015. entrada il 5 de apriłe 2019 (archivià il 17 ottobre 2016).
  44. ↑ Norbert Aping, The Final Film of Laurel and Hardy: A Study of the Chaotic Making and Marketing of Atoll K, Jefferson, McFarland & Company, 2009
  45. ↑ 45,0 45,1 (EN) Hayley Westcott, Stan & Ollie: The story of Laurel and Hardy's final tour, 11 de zenaro 2019. entrada il 4 de apriłe 2019 (archivià il 5 aprile 2019).
  46. ↑ 46,00 46,01 46,02 46,03 46,04 46,05 46,06 46,07 46,08 46,09 46,10 Skretwedt, op. cit., p. 428 .
  47. ↑ Cat_Hope Video_Media, COMPLETE FOOTAGE OF LAUREL & HARDY LAST TIME ON FILM, WATER RATS!!!, 22 de zugno 2018. entrada il 4 de apriłe 2019 (archivià il 5 febbraio 2021).
  48. ↑ Eror: <ref> nisun testo par el marcador Lawrence93-95
  49. ↑ Piero Buscemi, Celluloide, Lulu.com, 2017, p.263
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 Louvish, op. cit., p. 448 .
  51. ↑ klukhuhntje, Last footage from Laurel & Hardy ever! In 1956!, 2 de marso 2007. entrada il 4 de apriłe 2019 (archivià il 1º giugno 2019).
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 Lawrence, op. cit., p. 93 .
  53. ↑ Grande Oriente d'Italia - Lombardia - Oliver Hardywww.goilombardia.it. entrada il 4 de apriłe 2019 (archivià dal URL orizenałe il 4 aprile 2019).
  54. ↑ I Figli Del Desertoifiglideldeserto.it (archivià il 1º aprile 2019).

Altri projeti

canbia

Linganbi foresti

canbia


Controło de autoritàVIAF (EN) 158392558 · ISNI (EN) 0000 0001 2114 0270 · El vałore DDSV227139 de SBN no el xe mija bon. · LCCN (EN) no98047227 · GND (DE) 10306608-1 · WorldCat Identities (EN) no98-047227


Eror: Ghe xe un tag <ref> par un grupo che se ciama "N", ma no xe stà catà nissun tag <references group="N"/> che corisponda.

Traesto fora da Wikipèdia - L'ençiclopedia łìbara e cołaboradiva in łéngua Vèneta "https://vec.wikipedia.org/w/index.php?title=Stan_Laurel_e_Oliver_Hardy&oldid=1170166"