Irlanda


Ła Irlanda (Éire in irlandexe, Ireland in inglexe), ufisialmente Republica del Irlanda, ła xe on stado ingaxià inte na republega, che ła ciapa rento 26 de łe 32 contee (5/6) del ixoa del Irlanda inte el Eoropa nord-osidental.
Ła confina a nordest co ła Irlanda del Nord, ke fa parte del Regno Unido.

Irlanda
Éire (ga)
Ireland (en) Cànbia el vałor in Wikidata
Bandiera Stema
Bandiera Stema
InoAmhrán na bhFiann Cànbia el vałor in Wikidata


Bomò«Jump into Ireland» Cànbia el vałor in Wikidata
EpònemoIrlanda (ixoła) Cànbia el vałor in Wikidata
Pozision

Map

53°N 8°W / 53°N 8°W53; -8Coordinae: 53°N 8°W / 53°N 8°W53; -8

ContinenteEuropa

Capitałe  Dublin Cànbia el vałor in Wikidata
Popołasion
Totałe5 123 536 (apriłe 1UTC 2022) Cànbia el vałor in Wikidata
309 928 (2017)
Densità73,41 hab./km²
Demònemoirlandezo, irlandezi, irlandeza, irlandeze   Edit this at Wikidata
Idiomairlandezo
inglezo Cànbia el vałor in Wikidata
Speransa de vita81,60732 (2016) Cànbia el vałor in Wikidata
0,15366 (2015)
Taso de suicìdio8,9 (2019) Cànbia el vałor in Wikidata
Putełi no scołarizai6 033 (2015) Cànbia el vałor in Wikidata
−614 (2014)
Zeografia
Parte deUnion Eoropèa e Spàsio Econòmego Eoropeo Cànbia el vałor in Wikidata
Àrea69 797 km²[1] Cànbia el vałor in Wikidata
Ponto pì altoCarrantuohill (1 038,6 m) Cànbia el vałor in Wikidata
Ponto pì basoNorth Slob (en) Traduzi (−3 m) Cànbia el vałor in Wikidata
Rente a
Prima mesion documentadaStato Lìbaro d'Irlanda Cànbia el vałor in Wikidata
Organizasion pułìtega
Forma de goernorepùblega e stato unitàrio Cànbia el vałor in Wikidata
Òrgano ezecutivoGoerno de l'Irlanda Cànbia el vałor in Wikidata
Òrgano lejislativoOireachtas Cànbia el vałor in Wikidata
Presidente de l'Irlanda Cànbia el vałor in WikidataMichael D. Higgins (it) Traduzi (11 de novenbre del 2011) Cànbia el vałor in Wikidata
Taoiseach Cànbia el vałor in WikidataLeo Varadkar (it) Traduzi (17 de disenbre del 2022) Cànbia el vałor in Wikidata
Màsema autorità zudisiałeCorte Suprema d'Irlanda Cànbia el vałor in Wikidata
Ìndaze de Democrasia

9.05/10

   

Menbro de
Economia
PIL nomenałe504 182 603 276 $ (2021) Cànbia el vałor in Wikidata
PIL pro càpite25 969 $ Cànbia el vałor in Wikidata
Persentuałe IVA23 % Cànbia el vałor in Wikidata
Ìndaze de desviłupamento oman0,945[16] Cànbia el vałor in Wikidata (2021[16] Cànbia el vałor in Wikidata)
Monedaeuro Cànbia el vałor in Wikidata
Banca sentrałeBanca Sentrałe de Irlanda Cànbia el vałor in Wikidata
Còdazi de identifegasion
ISO 3166-1IE Cànbia el vałor in Wikidata IRL Cànbia el vałor in Wikidata 372 Cànbia el vałor in Wikidata
Còdaze de matricołasionIRL e EIR Cànbia el vałor in Wikidata
Fuzo oràrio
Domìnio de primo liveło.ie
Prefiso tełefònego+353 Cànbia el vałor in Wikidata
Tełèfono d'emerzensa
Còdaze NUTSIE Cànbia el vałor in Wikidata
Preza ełètrega
Istòrego

Sito webgov.ie Cànbia el vałor in Wikidata

















































MusicBrainz: 390b05d4-11ec-3bce-a343-703a366b34a5

Etimołogìa canbia

"Éire" (che coretaménte el va pronuncià [ˈeːrʲə]), el riciama al nome de na divinità anticamente ciamada Ériu, na dea mitołòxega ceh ła ga jutà i gaèłisi inte ła conquista de l'ìzoła irlandéxe.
Éire el xe na fórma nominativa del sostantivo in gaèłico, sendo ła fórma dativa Éirinn [19] e cheła xenitiva Éireann.

"Ireland" el xe ła contrasion de Ériu e del xermanego (vecio noren o vecio inglexe) land, "tera".

Intranbi i nomi łi nase par defignir ła intiera ìzoła de Irlanda, e soło che resentemente łi vien utiłixai par el stato.

Nomi in uxo canbia

In vèneto xeneralménte el stato el vien ciamà senpliseménte Irlanda, a parte quando che se parla anca de l'ìzoła in xenare o de l'Irlanda del Nord, onde che ła xe ciamada Éire o col nome par estéxo par no xenerar inconprension de vario xenare.

Inte el stato isteso canbia

Ła Costitusion irlandéxe, del 1937, ła aférma che el "nome" del stato el xe Éire in irlandéxe, e po' Ireland in ingléxe[20]. El Republic of Ireland Act, del 1949, el aférma che ła "descrision" oficial del stato ła xe Poblacht na hÉireann in irlandéxe e Republic of Ireland in ingléxe[21], par distìnguar el stato da l'ìzoła intiera e enfatixar ła fórma republicana oltre che ła total indipandénsa.

Ła nasion ła ga anca altri nomi e soranomi in ingléxe cofà Éire, The Free State (el "Stato łìbaro") e Twenty-six Counties ("łe 26 contee").

Inte el Regno Unìo canbia

Seben che tante olte sìe doparà el nome estéxo[22], che el xe l'ùnego tra l'altro asetà dal Regno Unìo, par tratai e inisiative internasionałi, el vien uxà el sénplise nome "Irlanda".

Spéso inte el Regno Unìo el vien ciamà anca Southern Ireland ("Irlanda del Sud")[23].

Inte ła Union Eoropea canbia

Da el 2007[24] el stato el xe ciamà co tute e do łe łéngue costitusionałi, irlandéxe e ingléxe[25], co i contraségni "Éire Ireland"[26]

Zeografia canbia

 
Connemara, inte ła contea de Galway
 
I laghi de Killarney, contea de Kerry

Ła repùblega ła ocupa ła banda sudosidental de ł'ìzoła d'Irlanda[27][28].

Durante ł'era glaciałe, ł'ìzoła de Irlanda ła xera tacà ała Gran Bretagna e questa al continente eoropeo.

El monte pi alto el se ciama Monte Carrauntoohill (1041 m).

El fiume pi łongo el xe el Shannon (386 km).

Storia canbia

Antighità canbia

Par un çerto tenpo, xera posìbiłe vegner a pie da ł'Eoropa fin in Irlanda; difati ghe xe trace, inte el periodo Mesołitico, 8000 ani prima de Cristo, de ła presensa de omeni rivà dal continente.
Mejari de ani pi vanti, 'nteł'era del Fero, xe rivà i celti, intrà ł'otavo e el primo secoło vanti Cristo, e i xe diventà ła definitiva popołaxion de ł'Irlanda. I Romani no xe mai sbarcà su ł'ìzoła, ma i ła conoseva col nome de Hibernia.

Inte el 5° secoło dopo Cristo, anca grasie a San Patrisio [29], xe rivà el Cristianesimo. Inte el alto Medioevo, visto ke ł'ìzoła ła xera al riparo de łe invasion barbariche, ghe xe sta na grande fioridura culturałe cristiana in raquanti monasteri sparsi inte i diversi regni celtici, co produxion de manoscriti (el "Libro de Kells"), bigiù e altri atrezi. Ma soratuto xe partii dał'Irlanda un saco de misionari (San Cołonban, San Gało etc.) ke in pràtega i ga riportà indrio el Cristianesimo in Eoropa, dove ke ghe gera devastaxion e guere continue.
Dal nono secoło, parò, taca a rivare ondà de vichinghi, ke brusa monasteri, Ceze e case, ma ke anca i se inpianta pian pian su ł'ìzoła, mis-ciandose coi celti e fondando sità come Dublin, Cork, Limerick, Waterford.

Modernità canbia

 
El casteło de Dublin, par secołi sede del goerno dei Inglexi

Inte el 1171 i inglesi, col re normano Enrico secondo, i invade ł'Irlanda. Scuminsia secołi de guere intrà i celti (o celto-vichinghi) e i inglesi, ke vol comandare.
Ała fine, inte el 1603, i inglesi i vinse na volta par tute. Col fato ke intanto ł'Inghiltera ła gera diventà protestante, mentre ke i irlandesi i gerà restà catołici [30], i inglesi, ała fin del 17° secoło, i ga portà in Ulster [31] coloni protestanti da ła Scozia e dał'Inghiltera. Co ła guera portà da Cronwell in Irlanda contro i catołici xe morta metà de ła popołaxion. Dal 1641 el parlamento de Dublin no'l ga pi acetà catołici, anca se el 90% de ła popołaxion ła xera catołica.
I irlandesi i ga tacà, inte el corso dei secołi, a ałearse co tuti i nemisi deł'Inghiltera, basta ke i ghe dese na man a butarli fora, ma ła ghe xe senpre 'ndà sbusa. Prima coi spagnołi de Filippo Secondo [32], dopo coi francesi [33], infin coi todeschi [34].

Inte i ani quaranta del 19° secoło, su 8 miłioni de Irlandesi, 1 miłion xe morto de fame 'nteła "Grande Carestia" [35] e 1 miłion e mexo xe emigrà; par sta tragedia xe sta ancà incolpà łe połitiche agricołe protezionistiche del goerno inglese, incurante del destin dei catołici irlandesi.

Dopo ła rivolta del 1916 [36] e ani de guerija, ała fine, inte el 1921, xe rivà l'indipendensa, ma 6 de łe 9 contee deł'Ulster łe xe resta łigae al Regno Unido cofà Irlanda del Nord.
Tra i Irlandesi ghe xe sta quełi ke ga acetà l'indipendensa fata cusì, coła spartixion, e quełi ke i vołeva continuar ła guera finkè l'Irlanda no ła fuse sta unida. Cusì xe s-ciopà ła "Guera civiłe", durà fin al 1923, quando ke ga vinto i primi. Fra i altri, 'nteła guera civiłe xe sta copà anca el patriota de ła lota par ł'indipendensa, Michael Collins.

  Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe James Connolly.


Sudivixion istoreghe canbia

Par tradixion, ł'ìzoła de Irlanda ła xe divisa in quatro provinçe: Connacht, Leinster, Munster e Ulster, co 32 contee, ventisie de łe cuałi łe xe 'nteła repùblega de Irlanda.

Zeografia połitega canbia

Divixion aministrativa canbia

Ła xe divixa in 26 consiji de contado (county councils), 3 consiji de sità e de contado (city and county councils), 2 consiji de sità (city councils)

 
Divixion aministrativa de ła Irlanda

Partecipasion a organixasion sovrastatatałi canbia

Ła fa parte del'Union Europea.

Cavedal e altre sità canbia

Ła so capitale ła xe Dublin.

Demografia canbia

Ła gà quatro milioni de abitanti.

Ła religion pi praticada xe el catolicesimo, dopo vien i anglicani e i presbiteriani.

Łe łéngue uficial łe xe el gaelico o irlandexe e l'ingléxe.

Economia canbia

Ł'Irlanda ła ga na economia vispa e ativa.
El redito pro capite xe el secondo al mondo.

Ancò ł'economia ła se baxa soratuto su ł'industria, spece queła par l'esportasion: l'Irlanda xe el primo esportatore al mondo de beni łigà al software.

Ła ga avudo na grande cresita anca el setore dei servisi e el turismo.

Dopo ł'indipendensa, ła repùblega ła xera pitosto poareta e ła se tegneva su co ł'agricoltura.
Inte el 1973 coł'entrada 'nteła Comunidà Eoropea (adeso Union Eoropea), xe canbià łe robe. Un uso intełigente de łe risorse mandà da Bruxelles e na połitica fiscałe de tase base par quei ke meteva su inpresa, ga fato s-ciopar l'economia. In particołare, el baso prelievo fiscałe par i capitałi foresti e el fato de esare un paese de łéngua inglexe drento l'Eoropa, ga atirà un saco de multinasionałi e de capitałi apunto, co na cresita vertical deł'economia scancełando ła disocupasion.
Inte i ani 90 del ventesimo secoło ghe xera un taso de cresita del 10% ał'ano e ł'Irlanda, par questo vegneva ciamà ła "Tigre Celtica".
Inte el 2006 se xe rivà al punto ke i do goerni deł'Irlanda e dei Stati Unii d'America i ga fato un acordo ufiçial par regołar ł'imigrasion dał'America de gente in çerca de lavoro, quando ke na volta i xera miłioni i Irlandesi ke partiva in nave par trovar lavoro in America.

El skeo xe ł'euro.

Gałeria de someje canbia

Note canbia

  1. URL de refarensa: https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/key-facts-and-figures/life-eu_en. Data de consultasion: 29 de disenbre del 2022.
  2. URL de refarensa: http://mtcr.info/partners/. Data de consultasion: 4 de disenbre del 2017.
  3. URL de refarensa: https://www.interpol.int/Member-countries/World. Editor: Interpol. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
  4. URL de refarensa: http://www.nuclearsuppliersgroup.org/en/participants1. Editor: Grupo de Fornidori Nucleari. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
  5. URL de refarensa: https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/. Editor: Organizasion par ła Proibision de łe Arme Chìmeghe. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
  6. URL de refarensa: https://www.iho.int/srv1/index.php?option=com_wrapper&view=wrapper&Itemid=452&lang=en. Editor: Organizasion Idrogràfega Internasionałe. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
  7. URL de refarensa: https://www.iea.org/countries/membercountries/. Editor: Ajensia Internasionałe de l'Enerzia. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
  8. URL de refarensa: http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp.
  9. URL de refarensa: http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html. Data de consultasion: 4 de majo del 2019.
  10. URL de refarensa: https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8. Data de consultasion: 4 de majo del 2019.
  11. URL de refarensa: https://public.wmo.int/en/members/ireland. Data de consultasion: 26 de majo del 2020.
  12. URL de refarensa: https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/. Data de consultasion: 21 de lujo del 2020.
  13. URL de refarensa: https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf. Data de consultasion: 16 de marso del 2024. Pajina: 4. Sostiene il qualificatore: data del scumìsio.
  14. URL de refarensa: https://holocaustremembrance.com/countries/ireland. Data de consultasion: 17 de marso del 2024. Tipo di riferimento: official member page. Sostiene il qualificatore: data del scumìsio.
  15. URL de refarensa: https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD. Editor: Banca Mondiałe. Data de consultasion: 26 de agosto del 2023.
  16. 16,0 16,1 voze de refarensahdr.undp.org.
  17. voze de refarensaitu.int.
  18. voze de refarensaiec.ch.
  19. ła xe anglisixada in Erin, forma uxada ocaxionalménte in poexìa par indicar l'Irlanda, fin anca a diventar un nome de fémena (famóxo al xe anca el film "Erin Brokovich")
  20. che in vèneto el vol dir "Irlanda"
  21. che in vèneto el vol dir "Repùblica de Irlanda"
  22. par no xenerar inconprension co l'Irlanda del Nord
  23. seben che informalménte, dato che el xe stà doparà ofisialménte sol che inte un breve periodo transitorio
  24. co l'adosion del gaèłico irlandéxe cofà vintiun łéngua ofisial da part de l'Union Europea
  25. similménte come che suséde par Finlandia o Belzo
  26. European Union to call country 'Éire Ireland' Archivià il 5 de zunjo 2011 in Internet Archive. , Irish Examiner, 27 de zugno 2006.
  27. donca scuaxi tuta, fora ke sie de łe nove contee tradisionałi deł'Ulster.
  28. Tuta ł'ìzoła ła ga na superficie de 84412 kiłometri quadri e ła xe stacà da ła Gran Bretagna dal Mar d'Irlanda.
  29. patron d'Irlanda, festa el 17 de marso
  30. se gavea creà ła ł'identificaxion inglesi = protestanti e irlandesi = catołici
  31. ke xera ła provincia pi catołica e irlandese pura
  32. a cavało intrà el 16° e el 17° secoło, cołe rivolte de Desmond e Tyrone
  33. rivolta del 1798
  34. trafici de armi 'nteła Prima Guera mondiałe
  35. łigà a na małatia de łe patate: i poareti i magnava soło ke quełe
  36. pasqua de sangue


Varda anca canbia

Altri projeti canbia


Łinganbi foresti canbia







  Voxe so Irlanda  
  Ixoła d'Irlanda |   Republega d'Irlanda | Irlanda del Nord
Argomenti: Istoria | Geografia | Province | Contee | Sità | Cultura | Irlandexi



Controło de autoritàVIAF (EN158208597 · ISNI (EN0000 0001 2359 1198 · LCCN (ENn79063445 · GND (DE4027667-3 · BNF (FRcb11864622v (data) · NDL (ENJA00560111 · WorldCat Identities (ENn79-063445


Traesto fora da Wikipèdia - L'ençiclopedia łìbara e cołaboradiva in łéngua Vèneta "https://vec.wikipedia.org/w/index.php?title=Irlanda&oldid=1154693"