Tenperadura

En fìxica, ła tenperadura ła xe ła propietà che ła caraterixa el stato tèrmego de dó sistemi in rełasion a ła diresion del fluso de całor che ghe se infrà łóri.

El termòmetro el xe un comun mexo par determinar ła tenperadura.

Co che dó sistemi i se cata in equiłibrio tèrmego e no ghe xe nisun scanbio de całor, se dixe chei xe a ła stésa tenperadura. Co che existe na desferénsa de tenperadura, el całor el se moverà dal sistema a tenperadura più alta verso queło che dixemo a tenperadura più basa, fin che rivémo a ła parità. El trasferimento de całor el pol capitar par condusion, convesion o iragiaménto. Łe propietà formałe de ła tenperadura łe xe studiae da ła termodinàmega. Ła tenperadura ła xóga daspò na parte inportante in squaxi tuti i canpi de ła siénsa e in particołar in fìxica, chìmega e biołogia.

Ła tenperadura no ła xe miga na mixura de ła quantità de energia tèrmega o całor de un sistema, ma ghe ła se pol cołigar. Anca se co inportante ecesion, de sòłito se ghe démo (o cavémo) całor ła tenperadura del sistema ła va su (o xó); d'altra parte alsar (o basar) ła tenperadura el ga come rexultà che parte del całor del sistema el vien asorbìo (o dà via). Su scała microscòpica, inte i caxi più sénplexi, ła tenperadura ła se podrìa anca defir come el movimento caxual dei àtomi e de łe mołècołe del sistema. Dónca alsar ła tenperadura el fa móver de più i àtomi del sistema. Par sta roba, a ła definision xà dada de "stato de agitasion mołecołar del sistema", se fa corispónder queło del'entropia come "stato de dixórdene mołecołar". Par vèro se pol dar o cavar via całor anca sénsa canbiar ła tenperadura, parché el całor meso o tirà via el pol eser cołigà al canbiaménto de qualche altra propietà termodinàmega del sistema (presion, vołume) o anca ła pol eser tirada drénto in fenòmeni de tranxision de faxe (come i pasagi de stato), descriti come całor latente. A ła stésa manièra se pol aumentar o desminuir ła tenperadura de un sistema sénsa meterghe o cavar via całor.

Ła tenperadura el xe na grandésa scałar e na propieà intrìnsega de un sistema. Eła infati no canbia conpagna łe dimension o da ła quantità de materia del sistema, ma no ła corispónde miga a ła densità de nisuna propietà estensiva.

Tochi de storia

Termòmetro galileian

Inte ła storia el pensièr de tenperadura el xe nasùo parché i no saveva come definir in nùmero łe nosion comuni de "caldo" e "frédo". Daspò ła comprension progresivamente magior dei fenòmeni tèrmeghi el crea ła definision de tenperadura e el dà a ła łuxe el fato che łe percesion tèrmeghe al tasto i xe el rexultà de na łónga serie de fatori (całor spesìfego, condusibiłità tèrmega...) chei ga drénto anca ła tenperadura. Infati ła corispondénsa intrà łe impresion dei sénsi e ła tenperadura mixurada no ła xe miga cusì s-ceta e anca se de sòłito el material a tenperadura più alta el xe più caldo al tasto, ghe xe un mucio de ecesion. Un toco de argento, par exenpio, el spar davèro più frédo de un tóco de plàstega a ła stésa tenperadura o anca a tenperadura bastansa più basa, parché ghe xe desferénse infrà el całor spesìfego e ła condusibiłità tèrmega dei dó materiałi.

Ła prima volta chei ga provà a mixurar ła sensasion de caldo o de frédo ła xe stada ai ténpi de Galileo e del'Accademia del Cimento. El primo termòmetro ad alcol, de tipo moderno,el vien tribuìo da ła tradision al genio del granduca de Toscana Ferdinando II de' Medici. Ma deso se taca a pensar che el termòmetro a łìquido in capiłar serà el sia stà scoverto da altri, e parécio prima.

El termòmetro a mercurio el vien tribuìo a Gabriel Fahrenheit che el gà inventà inte el 1714 ła scała de tenperadure doparada anca ancó, méntre ła scała sentìgrada ła xe de Anders Celsius inte el 1742.

El fato che ste mixure qua łe sia cusì tenporive no'l signìfega che ła definision de tenperadura ła fuse ben ciara xà a quei ténpi. Ła distinsion infrà całor e tenperadura ła xe stada dita co s-cetésa da Joseph Black daspò ła metà del 1700. El termòmetro, in ogni caxo, el perméte de definir l'equiłibrio tèrmego.

Dó corpi, A e B, i se dixe in equiłibrio tèrmego co che i ga ła stésa tenperadura, mixurada col'agiuto de un terso corpo, el termòmetro C. Co che $T_{C}=T_{A}$ e $T_{C}=T_{B}$, se dixe che $T_{A}=T_{B}$ e dónca A e B i xe in equiłibrio.

Sta roba qua ła xe ła destension a ła fìxica de un dei prinsipi fondamentałi de ła łòxica, el prinsipio de ła tranxitività de ła guałivésa, e par sta roba ghe xe xente che ciama ła fraxe dita prinsipio xero de ła termodinàmega.

Mexurasion

Scała asołuda

Prexentasion del pónto triplo del'aqua inte el reładivo diagrama de stato presion-tenperadura.

L'unità baxe de ła tenperadura inte el Sistema Internasional el xe el kelvin (sìnboło: K). Un kelvin el xe descrito come 1/273,16 de ła tenperadura del pónto triplo del'aqua (el pónto inte el qual aqua, giaso e vaor i ghe xe conpagni in equiłibrio). 0 K el xe el pónto crìtego, tenperadura mìnima a ła qual tute łe robe (anca i gas) i xe al stato sòłido.

Scała Celsius

Inte łe aplicasion de tuti i giórni el xe megio doprar ła scała Celsius (o sentìgrada), inte ła qual el vałor de 0 °C el corispónde al pónto de fuxion del jaso e el vałor de 100 °C el corispónde al pónto de bogimento del'aqua a łiveło del mar. Drio sta scała qua na desferénsa de tenperadura de un grado ła val 1 K; dónca ła scała ła xe, par dirgheła tuta, ła stésa de ła scała kelvin, ma col pónto 0 che el xe spostà de 273,16 gradi da queła kelvin. El sìnboło °C el se lexe «grado Celsius». Dir «grado sentìgrado» no'l xe miga più bon drio el Sistema internasional de unità de mixura. Sta equasion qua ła se pol doprar par girar i gradi Celsius in kelvin:

$T(K)=T(C)+273{,}15$

Scała Fahrenheit

N'altra scała doprada spéso inte i paéxi anglosàsoni ła xe ła scała Fahrenheit. Su sta scała qua el pónto de giasamento del'aqua el xe 32 °F e queło de bogimento 212 °F. Sta fòrmuła qua ła se pol doprar par girar i gradi Fahrenheit in gradi Celsius:

$T(C)={\frac {5}{9}}\times (T(F)-32)$