Tornado

El tornado, o tronba de aria o anca in łengua veneta tórcoło, sion o bisineło, el ze na cołona de aria in viołenta rotasion che, jenerada da un cumułonenbo, ła vien zo da ła altesa de łe nubi fin a tocar par tera. El tórcoło el ga un diàmetro a’l teren che’l pol èsar da i 10 metri fin a i 2 chiłòmetri. El fenòmano l’è comunemente oservàbiłe parché el se manifesta con na nube de condensasion a forma de inpiria o de probòside. Pol èsar che’l tórcoło no’l rive a tocar par tera e łora, inte sto cazo, A se parla de funnel cloud (let. “nube a inpiria” in angleze); via de tut anca se no se vede ben el cono che el toca par tera A ghe ze isteso na probabiłità che simo de fronte a un tornado, de fati coel che el conferma la prezensa de’l fenòmano el ze el tùrbine de pólvare, detriti e ruinasi che’l zvołasa rodando a ła baze de’l cono (debris cloud in angleze). Na règoła fondamentałe par anałizar un tornado ła ze coeła de no fisarse solche so ła dimension e ła forma de’l tórcoło parché i ze parametri che i dize poco a revardo de l’efetiva vełosità de i venti . De fati ghemo tornado che i pol èsar clasifegài in varie forme ma in tuti i cazi i pol èsar asè destrutivi:
- rope tornado (let. “tornado a forma de cordeła”) el ze un tórcoło sotiłe e sinuozo, co na forma che ła recorda taolta coeła de na bisa. Siben che’l gapia na forma cusì iregołare e un diàmetro stretołin A se pol catar rope tornado che i ze stài asè destrutivi;
- wedge tornado (let. “tornado a forma de cunjo”) i ze i tipi de tórcołi da ła forma pì ànpia, rivando anca a ‘ver un diàmetro che el riva a 2 chiłòmetri e na vełosità de i venti in rotasion asè ełevada, par fortuna avegnimenti de sto tipo i ze asè ràdeghi.

Tornado mezosiclòneghi

N’altro tipo de clasifegasion ła ze coeła che ła tien da conto de’l mecanizmo de formasion de’l tórcoło: de fati, siben che tuti i tenporałi i pol jenerar un tornado, coełi pì viołenti e parigołozi i ze coełi jenerài da na cusidita superseła, che ła ze un tenporałe che’l contien un mezosiclon, a dir na basa presion che ła far rodar tuto el sistema tenporałesco. I tornado mezosiclòneghi, o “da superseła”, i ze coełi tra i pì viołenti in asołuto, de fati i pol rivar a i gradi EF4 e EF5 de ła Scała Fujita Avansada. ‘Sto tipo de tórcułi i pol formarse anca in Veneto .

Tornado no-mezosiclòneghi

A home damaged by an F3 tornado in Forney, Texas

I ze un tipo de tórcułi jenarài da un tenporałe che no’l ga caratarìstaghe mezosiclòneghe. In lengua angleze i ze ciamài landspout. A leveło de potensa no i riva mai a superar ła clase EF2 , i ze lenti inte’l spostamento (30/40 km/h) e in zènare i dura poco tenpo, de sołito 10-15 menuti. I ze un fenómeno asé difondesto in Eoropa e in Italia e in serti cazi i pol isteso provocar dani a łe robe e ferir łe parsone.

Tronbe de mar

Łe tronbe de mar, zeneralmente, łe ze de i fenòmani de’l tipo no-mezosiclònego e de fati in angleze łe vien ciamaè waterspout, siben che A se costuma ciamar cusì tuti i tórcułi che i se forma só la suparfisie del mar (ma anca so i łaghi). Via de tut pol anca capitar che łe se crea de łe tronbe de mar mezosiclòneghe, un tipo de avegnimento che el pol intaresar anca el Mar Adriàtego da’l momento che so chełe acue A ghe ze na serta posibiłità che nasa de i tenporałi a superseła . El 4 de junjo del 2016 a Marina, inte’l ciozoto, na superseła so’l mar ła ga jenerà na tronba de mar tornàdega che, tocando ła teraferma, ła ze deventada par poco tenpo on tornado a tuti i efeti .

Mułinełi de pólvare

I ze fenòmani che i pol capitar in prezensa de masa całor a łeveło del teren, na condision che ła pol jenerar de i moti convetivi de l'aria verso suzo che, insenbrài a na rotasion, i ciapa ła forma de un tórcoło picenin vizìbiłe par via de ła pólvare che el fa mułinar. In łengua angleze i se conosesti col tèrmene dust devil (let. diavołeto de pòlvare). Oltra che èsar picenini respeto on tornado i ga anca na vełosità de l'aria asè pì basa e donca i ga na potensa modesta che asè de ràdego ła pol portar dano a łe robe e a łe parsone. I mułinełi de pòlvare, par via de łe condision che in coełe i se jènera, i ze fenòmani tìpeghi de l'istà e de tute chełe zone col clima dezèrtego e infogà. Łe varie sonde spasiałi mandàe sol pianeta Marte łe ga confarmà che 'sti fenòmani i càpita anca so ła tera marsiana . In łengua veneta i vien anca ciamài col tèrmene "salbaneło", a dir na creadura tìpega del folclore sìmiłe al masariol. Na paroła, donca, visina al sinjifegà łetarałe del tèrmene angleze dust devil.

Bibliografia

G. Formentini, A. Gobbi, A. Griffa, P. Randi, Temporali e Tornado, Milano, Edizioni Alpha Test, 2009. ISBN=88-978-483-0992-9