Alpinismo
L'alpinismo (l'etimołozia de ła paroła ła remanda a łe Alpe e a primi tenti de scałada de łe so pì alte sime) ła ze na disiplina sportiva bazada sol sorpasamento de łe deficultà catae inte el ndar de ła scałada de na montagna (pendio e/o parete), co ła scałada che ła połe avegnere su ròcia, neve, jaso o perimenti smisiai, doparando anca tècneghe de ranpegada su ròcia o su jaso.
 Ben protexesto da l'UNESCO | |
| Alpinismo | |
 | |
| Stato |  Fransa Itàłia  Svìsera |
|---|---|
| Ano | 2019 |
| Linganbo | inglexe fransexe |
Istòrego
canbiaLe orìzeni
canbia
L'anbiente alpin el ze stapopolà finmente da ła preistòria e ła prezensa umana a cuote belché superiori al fondovałe ła ze testimoniada da oservasion archeolòzeghe (Omo del Mondeval intrà San Vito de Cador e Selva de Cador, Omo del Similaun inte ła zona del Meranezo). La motivasion che ła ga spenzesto i primi abitanti de łe Alpe a ndar-sù oltre i boschi e łe boàrie ła zera racuanto probabilmente ligada a ła càcia o a riti rełijozi. Za Eròdoto, Salùstio e Lìvio i ghea descrivesto łe inpreze del pasà. Se ga notìsie de racuante scalae za inte el XIV secoło; el 26 de apriłe del 1336 dì de ła scałada del Mont Ventoux (1909 m s.l.m. in Provensa) da parte de Francesco Petrarca e del fradeło Gherardo. Pochi ani dopo, el 1º de setenbre del 1358, Bonifacio Rotario d'Asti el rivava za a ła sima del Rocciamelone montagna alta belché 3538 m s.l.m.
Intrà łe inpreze de ła “preistòria alpinìstega” se ga da recordar l'escałasion del Mont Aiguille (2085 m s.l.m.) inte ła rejon franseza del Vercors. Eła ła ze stada fata el 26 de zugno del 1492, su órdene de Carlo VIII, da Antoine de Ville co na scuadra de esperti costrutori de ceze. Inte l'escałasion, capitanada da un esperto miłitare, ghea partesipà anca rełijozi e maestranse locałi che inte ła sima i ghea trato-sù trè croze e na picenina capeła votiva. Al de là de sti pochi avegniminti, fin a ła fin del sete-zento łe alte montagne alpine łe ndazea vanti a èsar un teritòrio sensa resorse de intarese, pericułante e frecuentà solché dai caciadori e dai viajatori. Un anbiente in granda parte sconosesto e par sta motivasion anca credesto popołà da creadure małévułi e soranaturałi
La scałada de łe prinsipałi sime de łe Alpe
canbia
De tradision, ła nàsita de l'alpinismo ła vien ponesta l'8 de agosto del 1786, dì de ła prima escałasion del Monte Bianco. Cheło che se ga spenzesto a far ła scałada el zera sta un siensià zinevrin (Horace-Bénédict de Saussure), ma sta inpreza ła zera stada za fata da un mèdego (Michel Gabriel Paccard) e da un caciador e sercator de crestałi (Jacques Balmat) de Chamonix.
In sta prima faze l'asion ła ze promovesta da apartegnenti de łe clase benestanti e no rezidenti in montagna ma ła ze fata anca gràsie a ła partecipasion de rezidenti del posto, conosidori de l'anbiente montan (łe guide alpine). In prinsìpio ła motivasion de rivare a ła sima de łe prinsipali ponte ła zera de poder far mezurasion de presion e tenperatura oltre che de esplorasionar l'anbiente jasałe oncora desconosesto. Par ezénpio prima de ła scałada al Monte Bianco se pensava che na sola note fata su un jasaro a alte cuote el podese èsar càuza de morte.
L'escałasion de łe sime alpine e la so descuerta ła ze devegnesta da suito un gusto zontivo al tradisionałe turismo alpin, fato partegołarmente da inglezi e todeschi inte łe Alpe. Inte ła prima metà de l'oto-sento łe ze stae escałae par ła prima volta tute łe prinsipałi sime de łe Alpe, intrà ste cuà:
- Großglockner – 1800
- Punta Giordani (Monte Roza)– 1801
- Ortles – 1804
- Jungfrau – 1811
- Bernina – 1829
- Pelmo – 1857
- Monviso – 1861
- Grandes Jorasses – 1865
- Marmołada – 1864
- Cervin – 1865
Sto perìodo el finise idealmente el 14 de lujo del 1865, co ła prima scałada del Cervin. Se ła scałada del Monte Bianco ła zera gavesta da l'intarese sientìfego e da ła descuerta, ła inpreza de l'inglezo Edward Whymper ła detegneva łe motivasion de l'alpinismo del futuro:
- ła sfida cofà fine de eła stesa e co na montagna de granda atrasion estètega (nisun baròmetro el zera sta portà sora del Servin),
- ła conpetision intrà difarenti cordae e nasionałità (ła prima scałada ła zera stada fata contro de na cordada italiana),
- ła trazèdia de un insidente mortałe (inte ła całada verso zo i zera moresti cuatro dei sete alpinisti)
- łe połèmeghe e debatiminti gavesti drioman.
Nasimento dei Club alpini
canbia
Inte el isteso perìodo, łe se zera drio far-sù łe prime asociasion alpinìsteghe: l'Alpine Club inglezo inte el 1857, l'Österreichischer Alpenverein austrìago inte el 1862, el Club Alpino Italiano (C.A.I) inte el 1863, el Deutscher Alpenverein inte el 1869, la Società dei Alpinisti Tridentini (S.A.T.) inte el 1872, el Club Alpin Fransezo e la Società Alpina Furlana (S.A.F.) inte el 1874.