Lepidoptera

Lepidoptera
Rhopalocera
	;
Tasonomia
Nomenclatura
Epònemo	panna (it) , butiro e dona

Le pavétołe o paveła o pavejo (Lepidoptera) le xe un òrdene de Bai.

Ła distinsion intrà farfałe e pavege no ła salta fora da na clasifegasion sientìfega tasonòmega, ma ła xe propia del'uxo comun. In baxe a sta distinsion "popołar"^[1], ghe xe stai siensiai inte el pasà chei ga réxo sta distinsion in: Ropaloceri (Rhopalocera) par łe farfałe, chei partien a ła superfamege Hesperioidea e Papilionoidea, e Eteroceri (Heterocera) par łe pavege. Ancuo sta distinsion, parò, no ła xe più bóna.

Łe farfałe łe varda in xenere de dì e łe ga antene clavade, a desferénsa de quee de łe pavege, che łe xe de frecuente petinade o co striadure drite, e łe sera łe ałe a łibro co łe dorme.

Sta distinsion de còmodo^[1], come quela de macrolepidòteri e microlepidòteri, anca se no ła xe più considerada bona, ła vien qualche volta doprada dai entomòlogi par raxon pràteghe, perché ghe xe manière desferénte de studiar farfałe e pavege.

Siclo vital

File:Margherita gialla co bruco 01.jpg

Rugo verdo

El siclo vital de na farfała el ga quatro faxe: vóvo, larva, pupa e adulto.

Vóvo: Un fià prima de vèrxerse el vóvo el devénta scuro, e el xóvene rugo el pol èser visto móverse łà drénto. Prima el tagia na spece de "covercio" a sércio inte ła protesion soda del vóvo, dónca el spinxe fora el corpo dal vóvo contorséndose.
Sta qua ła xe na de łe faxi de magior ris-cio. Na volta vegnùo fora, el rugo el magna in xenere ła scorsa vóda del vóvo. Sta roba ghe dà el magnar bon par soravìver fin a co el gavrà catà ła sóa pianta òspite.
Rugo: El rugo el xe n'animałeto vèro slapon e el magna parécio fin co chel xe pronto: dónca el sèłie un stelo bon e el tese un cusineto de seta al qual el taca ła coa. Adónca el taca na "sentura" del steso material che ła fa pasar intorno al séntro del corpo e che ła resta tacada al steło. La pełe del rugo ła se taca łóngo ła schena e ła pupa ła taca a vegnir fora. Na serie de contorsimenti ła spinxe ła pełe del rugo verso ła coa. Sta vecia covertura ła vien łasiada, e una serie de ancini su ła coa ła vien tacada al cusinéto chel crèa el fiło. A sto pónto qua el bigato el tol ła sóa forma final.

Bigato de Macaon

Bigato o Crixàłide: Drénto sto contenidor ghe xe un corpo in continua trasformasion. Un fià prima del sfarfałamento, el cołor de ła farfała adulta el se pol anca véder. Ła covertura del bigato ła se verxe e ła farfała ła scoménsa co fadiga a vegnir fora.
Co ła xe conpletamente vegnuda fora, ła farfała ła manda dal'estremo del'adome un łìquido dito meconio, chel contien tute łe robe de scarto prodote inte el stato de bigato.^[2]
Daspò che ła xe łìbera, ła farfała ła resta co łe ałi piegae e pendołante, e łe verxa ponpando emolinfa inte łe nervadure ałare. El xe inportante che łe ałe del bao łe se verxa bastansa de presa prima che łe devénte dure; in caco contrario, łe restaria deformae par sénpre.
Adulto: Ła farfała completamente cresùa ła ga un tipo de vita conpletamente desferente da queo del rugo: mentre sto qua el magnava muci de foge par creser, ła farfała ła pasa el ténpo a suciar el nètar dei fióri e a acopiarse.

In xenere ła vita da farfała ła xe bastansa curta: se pasa da qualche giórno a na sitimana o dó e, soło in qualche caxo, ła pol rivar al mexe de vita. Par exenpio, l'Ocio de paon (Inachis io), ła fa un letargo prima de łasiar grupi de più de 500 vóvi par volta ai prinsipi de ła primavera, dónca ła xe bona a superar dó stagion.^[3]

Ła farfała più granda che ghe xe ła xe ła Farfała de ła regina Lisandra (Ornithoptera alexandrae) che ła pol rivar a verxer łe ałe par 31 cm, ła ga na łonghesa del corpo de 8 cm e un pexo fin a 12 grami.^[4]