Serveło

El serveło (anca ciamà sarveło, zerveło o zervel) el xe, in tèrmini sièntifeghi, l'insieme de telencefalo e diencefalo, anca se co sta paroła ła pol èser doperada par endegar tuto l'encefalo, che el contien anca tronco encefàłico e servełeto. El se cata inte ła scàtoła crànica ben proteto dai osi del cranio; el òcupa na bona parte de ła testa. In xenere el pexa un fià manco de 1.500 grami e'l xe fato de 100 miłiardi de neuroni più squaxi cusì tante sèłułe gliałi, che łe fa da sostegno ^[1]. Sti neuroni i xe fati de un corpo sentral dal qual ghe parte parece desene de mièri de pìcołe ramifegasion, ciamade dendriti, che łe ciapa łe conesion e na più granda, ciamada ason, che ła se ramìfega par tacarse a altri dendriti (co łe sinapsi, indove el segnal ełètrego el devénta chìmego e'l vien ciamà neurotrasmetitor) e cusì crear ła rede che ła conpon el tesùo nervoxo. L'insieme dei desferénti tesùi el fa st'òrgano.

El serveło uman el vien divixo in dó parte, na a sanca e l'altra a drita, squaxi simètreghe. Ogni parte ła vien divixa in quatro łobi (frontal, osipital, parietal, tenporal) che no i xe in corispondénsa a łe funsion del setor de ła scorsa, ma ai osi del cranio che ghe xe vanti. Ła scorsa serebral (dal łatin cortex) ła xe fata de materia bianca, conposta prinsipalmente da asoni sircondai da miełina, che ła dà al tesùo sto cołor. Soto ghe xe ła materia grixa, che ła xe conposta dai corpi sentrałi dei neuroni.

El serveło del'omo el xe più grando di queło de ła dòna del 12% de ła masa, ma, a desferénsa de quanto se pensava in pasà, sta roba no ła fa el primo più intełigénte de st'ùltima, ma ła xe soło question de desferénsa de tagia e, ansi, se faxemo el raporto infrà masa del serveło e queła del corpo, vien fora che queło de ła fémena el xe magior respeto queło del'omo^[2]. Łe dòne daspò łe ga na magior comunicasion infrà łe parte de sanca e drita del serveło, mentre i ómeni i ga n'ipotalamo più sviłupà ^[2].

El serveło el controła i altri òrgani, sistemi e paramenti del corpo, ativando mùscołi o faxendo mandar fora sostanse chìmeghe come i ormoni. Sto controło sentrałixà el permete resposte vełosi e ordenade ai canbiamenti del'anbiente. In ogni caxo ghe xe tipi bàxici de resposte che łe pol èser dae anca sénsa el serveło, infati anca i organismi fati da na soła sèłuła i pol tirar drénto invormasion dal anbiente e agir in resposta a eo^[3]. Łe spónxe, che no łe ga miga un sistema nervoxo sentral, łe xe bone de far ordenade contrasion del corpo e anca de móverse^[4]. Inte i vertebrai, ła mèoła spinal par sè ła contien sircùiti neurałi boni a crear refresi cusì come sénplexi moviménti del caminar e nuar. In ogni caxo, el controło, xà un poco più sofistegà, del conportarse de łe desferénti parte del corpo ła domanda ła prexensa del'encefalo, del qual el serveło el xe ła conponénte più granda.

Anca se el progreso sientìfego el xe bastansa vanti, ghe xe parece robe che no savémo del serveło e dónca łe resta inte el mistero. Łe operasion de ogni sìngoło neuron e i sói cołegamenti łe se pol anałixar co bastansa detagio, ma qualche roba no se capise de come i co-òpera in tuti i miłiardi che i xe. Łe tecnołogie moderne, come l'eletroencefalograma e ła resonansa magnètega łe permete de vardar ben inte el serveło e capir serte małatie e donca individuarghe ła cura. De altre, invese, anca se conosemo i sói sìntomi, no conosemo łe cauxe e gnanca qual medexina ła pol agiutar a resòlver ła situasion.