Val Venosta

Ła Val Venosta (par todésco Vinschgau, antig. Vintschgau, par ladin Val Venuesta) la xe na val del'Alto Àdexe ocidental.

Comunità conprensoriałe de l'Alto Adexe

Storia

Fin al primo '800 spesialmente 'ntel'Alta Val Venosta ła léngua de ła popolasion ła gera ancó el romancio e i scanbi culturałi pì intensi i veniva co łe vałi svìsere de Monastero e del'Engadina, dove se parlava ła stesa léngua. Parò i abitanti de ste vałi qua i se gera convertidi al protestantéxemo e sta roba qua ła ga portà el governo asbùrgico a połìteghe de germanixasion forsada de ła Venosta a partir dal'època de ła Controriforma. L'eredità ładina se respecia ancó in un mucio de vocàbołi del diałeto local, topònimi e cognómi.

Zeografia

Dal Paso de Rexia, dove el nase l'Àdexe ła riva fin a łe porte de Meran, fasendo ła parte pì osidental de ła Provincia de Bolxan. Ła confina a nord co l'Austria, a ovest co ła Svìsera, a sud co ła Łonbardia e el Trentin e ad est col Burgraviato.

Ła val ła xe prima in diresion nord-sud, poi (da Sluderno) in diresion ovest-est. Ła xe sormontada dal Grupo del'Ortles a sud-ovest e da łe Alpi Venostane a nord-est. L'Ortles (3 906 m slm) tra łe vałi de Solda e Trafoi (comun de Stelvio) el xe el mónte pì alto del Trentin-Alto Àdexe. Ai sói pié se cata el Paso del Stelvio (2 760 m slm) co ła famoxa strada panoràmega particołarmente inportante par ła storia del siclismo su strada.

Ła Venosta ła xe ła xona co manco presipitasion de łe Alpi orientałi. Caraterìstego el xe el Mónte Sol, versante meridonal de łe Alpi Venostane, chel ga un clima àrido-stepoxo e na vegetasion ùnega in tuto l'arco alpin. Soło dópo el dopoguera na polìtega de reforestasion ła ga canbià fasa a gran parte de sto teritorio qua, anca cavando ła sóa nadura par coltivar Pinus nigra, miga apartanente a ła vegetasion autòctona.

Drio na legenda che deso ancó ła par vèra par un mucio de venostani, ma ciaramente smentida dai stóreghi, el Mónte Sol el sarìa stà antigamente coverte da grande foreste de querce, che łe sarìa stade tagiade par fornir ła legna necesaria a ła costrusion de Venesia.

El fondoval fin a łe bonìfieghe asbùrgiche del XVIII/XIX sècoło el gera in prevałensa pałudoxo, e dópo ła Val Venosta ła xe rivada a meridarse el nome de "granaro del Tirol" par ła conclamada fertiłidà dei sói tereni. Deso ła xe caraterixada da veramente grande piantagion de pomer, che łe fa l'agricoltura ancó l'atividà pì comun (un quarto de ła popołasion ativa ghe cata ocupasion). L'altro modor del'economia local el xe el turismo, sia de istà che invernal, anca se ła Venosta no ła xe cusì rica de infrastruture turìsteghe come altre xone del'Alto Àdexe. Pìcene industrie łe xe presente in squaxi tuti i comuni de ła val. Ghe xe anca na reda caviłar de axiende artigianałi e comersałi a gestion famegiar.

Arente el paso de Rexia se cata ła diga del łago de Rexia, el pì granda łago del'Alto Àdexe, dove el canpaniłe del paéxe imerso de Curon Venosta el spunta da łe aque (el paéxe el xe stà recostruì pì in alto dópo ła costrusion de ła diga inte el 1950).

Su ła destra del'Àdexe, fin in Łonbardia, na granda xona del teritorio el xe encluxo inte el Parco nasional del Stelvio.

Ła Ferovia de ła Val Venosta, ła ex łìnea Meran-Malles de łe Ferovie del Stato, ła xe stada da ste qua clasifegada come "ramo seco" e serada inte el 1990. Dópo èser pasà inte łe man de ła provincia de Bolxan e profondamente restaurada, ła xe deso de nóvo in funsion dal 5 de magio 2005.

Comunidà comprensorial de ła Val Venosta

Ła Comunidà Comprensorial Val Venosta ła xe stada fondada inte el 1962 (ła prima intrà łe 8). I sói 13 comuni i covre un teritorio conplesivo de 1 442 km² e i conta sirca 34 300 abitanti. Ła léngua pì asè parlada (>95%) el xe el todésco.

Ła prinsipal localedà e de fato cavedal (sede del conprensorio) ła xe Siłandro.

Altre localedà łe xe: Curon Venosta, Tubre, Malles Venosta, Glorénsa, Sluderno, Prà al Stelvio, Stelvio, Lasa, Marteło, Laces, Senales, Castelbeło-Ciardes.

Storegamente ła Venosta ła includeva anca el comun de Nauders e el Ventertal (Austria), e anca i comuni de Naturno, Plaus e Parcines co na parte del comun de Lagundo fin a ła Tel, desso del Burgravià.

Comuni

L'alta Val Venosta (se varda Malles co alcune frasion, Glorensa e Sluderno)

El conprensorio Val Venosta-Vinschgau ła xe divixa in 13 comuni:

1. Castelbeło-Ciardes - Kastelbell-Tschars
2. Curon Venosta - Graun
3. Glorénsa - Glurns
4. Laces - Latsch
5. Lasa - Laas
6. Malles Venosta - Mals
7. Marteło - Martell
8. Prà al Stelvio - Prad am Stilfserjoch
9. Siłandro - Schlanders
10. Sluderno - Schluderns
11. Senales - Schnals
12. Stelvio - Stilfs
13. Tubre - Taufers im Münstertal

I dó distrétti conprensoriałi i xe ła Media Venosta (cavedal Siłandro) e l'Alta Venosta (cavedal Malles). Inte el conprensorio ghe xe soło na sità (Glorensa) e quatro comuni mercà (Siłandro, Malles Venosta, Laces, Prà al Stelvio)