Oseània

Oseània
	;
Sorte	Rejon zeogràfega e zona continentałe e ìzołe sircondanti
Parte de	superfise terestre e continente
Formà da	Austrałàzia ; Połinezia ; Micronèzia ; Mełanèzia ; Austràlia
Dati e sifre
Ponto pì baso	lago Eyre (−15 m )
Ponto pì alto	Puncak Jaya (4 884 m )
Àrea	9 000 000 km²

Ła Oseania (da el fransexe océan, osèano^[1]) el xe un kontinente de ła Tera^[2]. El xe dełimità da 'ł Osèano Indian a ovest e da 'ł Osèano Pasìfego a sud^[3], est e nordest; a nordovest invese el xe in kontato co ła Axia.

Zeografia fixega

El karatere prinsipal de sto kontinente el xe ła so insułarità: xe a dir ke łe tere emerse ke łe vien asociae a ła masa prinsipal łe se kata pitosto sparpagnae, e divixe da de łe grande destirae de akua.

Ła se desviłupa a kaval del emisfero oriental a ovest e de keło osidental e est, inte łe łatitudini ekuatoriałi e in kełe tropicałi austrałi. Łi so punti estremi łi xe a nord ła ìxoła Midway, a sud łe ìxołe ìxołe Macquarie ^[4], a ovest ła ìxoła Dirk Hartog e a est ła ìxoła de Sala y Gomez; ła se estende donka par sirca 85° de łatitudine^[4] e 142° de łongitudine.

Ła xe granda sirka 9 miłioni de km² ^[5], ła maxor parte de ła so superfisie (sirca 85%) ła xe raprexentada da na masa ugnoła (ła Austrałia); łe ìxołe pì grande łe xe ła Nova Guinea, ła Ìxoła del Nord e ła Ìxoła del Sud de ł'arsipełago de ła Nova Xełanda^[6], ła Tasmania, ła Nova Britania inte łe Bizmark, Viti Łevu inte łe Fiji, Hauài inte el omònemo arsipełago e Buganvił inte ł'arcipełago de łe Sałomone.

Ła masa kontinental prinsipal ła xe pitosto konpata, incixa in modo signifikativo soło ke da ła Gran Baja Austrałiana a sud e dal Golfo de Karpentària a nord, ke ła separa da ła Nova Guinea ke se kata incora pi' a nord; ła penìxoła pì inportante ła xe ła Penìxoła de Kao Iork, al nord est de ła Austrałia. A est de ła Austrałia se kata el Mar de Tasman e el Mar dei Korałi. A est de ła Nova Guinea se kata el Mar de Bizmark e el Mar de łe Sałomone.

Giołozia

Ła Oseania ła konprende sia tere emerse ke łe se kata so ła krosta kontinental de ła Austrałia^[7] e de ła Xełandia, sia tere ke se kata so ła krosta oseanega, in partikołar łongo varie serie de kaene montagnoze sotomarine.

Rispeto a ła masa de ła Austrałia łe kaene pì visine łe xe rełasionae a ła orojenexi senoxoika, sol bordo de ła krosta kontinental o osèanega (Volcano, Marianne, Nova Guinea, Bizmark, Sałomone, Vanuatu, Nuova Caledonia, Fiji, Tonga, Nova Xełanda). Łe kaene pì distanti invese łe xe xenerae dal movimento de ła krosta oseanega sora dei ponti kaldi (Emperor-Hauài, Sporadi ekuatoriałi-Tuamotu, Maršal-Jilbert-Tuvalu-Samoa).

Ła Austrałia invese ła prexenta tereni tanto pì antighi. A ovest se kata el Kraton Austrałian Osidental^[8], el Kraton Austrałian Meridional ^[9] e el Kraton Austrałian Setentrional; inte ła porsion oriental se kata basini sedimentari pałeo-mexoxoici e orojeni pałeoxoici.

Orografia

Łi pì inportanti ełementi de ła orografia łi xe:

el Uestern Platò che el ockpa skuaxi tuta ła metà osidental de ła Austrałia.
łe kaene dei Monti Maoke, dei Monti Bizmark e dei Monti Óuin Stanli ke łe segna da est a ovest ła Nova Guinea.
łe Alpi Meridionałi ke łe segna el marxene osidental de ła Ìxoła del Sud.
ła Gran Kaena Divixoria ke ła segna el marxene oriental de ła Austrałia.
serti volkani inte łe ìxołe oseaneghe anka in funsion del łor gran ìxołamento topografego: el maxor el xe el Mauna Kea inte ła Ìxołe Hauài.

Ła veta pì alta del kontinente ła xe el Puncak Jaia inte łi Monti Maoke.

Idrografia

Ła idrografia ła xe karaterixada da un retikoło poko desviłupà, sia par ła skarsità e framentarietà de łe tere emerse, sia par ła skarsità de precipitasioni inte łe aree pì estexe.

Łi łaghi pì vasti łi xe tuti łaghi sałai de ła Austrałia sentro-meridional, Kati Thanda ^[10] e Łago Torrens; intra kełi de akua dolse łi pì inportanti łi xe el Łago Murray inte ła Nova Guinea, e Łago Taupo inte ła Ìxoła del Nord.

Łi fiumi pì inportanti łi xe Sepik, Fly, Mamberano-Tatitatu e Digul inte ła Nova Guinea, e Murray-Darling inte ła Austrałia oriental. Tra łi fiumi ko andamento iregołar łi pì łonghi łi xe Cooper Creek-Barcoo e Warburton-Georgina inte ła Austrałia central^[11], Flinders inte ła Austrałia nordoriental.

Klima

El clima ekuatorial/tropikal interesa łe bande nordosidentałi de sta rejon (Austrałia setentrional, Nova Guinea, Sałomone, Ebridi, Fiji); el klima subtropical interesa ła maxor parte de łe ìxołe oseaneghe e ła kosta oriental de ła Austrałia; el klima tenperà (mediteraneo pì a ovest e oseanego pì a est) interesa łe bande sudosidentałi del kontinente (Austrałia meridional, Tasmania, Nova Xełanda). El interno de ła Austrałia el ga klima arido.

Ekołozia

In Austałia el interno el xe okupà da dexerto (se ricorda el Gran dexerto Vitoria e el Gran dexerto Sabioxo); indando in diresion de łe koste se kata savane alberae a nord e stepe a est; so łe koste setentrionałi e orientałi ghe xe foresta pluvial, so kełe meridionałi e osidentałi vegetaxion mediteranea. Łe ìxołe de ła Oséania, konprexa ła Nova Guinea, łe xe karaterixae xenralmente da ła foresta pluvial o da foreste subtropikałi. In Nova Xełanda se kata invese foreste tenperae e praterie.

La fauna ła fa parte de łe rejon xooziogràfega Austrałiana, inte ła kual łe bestie pì significative łe xe łi masupiałi (es. kanguri e koała) e łi monotremi (es. ornitorinki); intra łi oxei se ricorda łi oxei del paradixo e łi Casuariiformes (es. emù e kaxuari). La flora ła fa parte del regno floristego austrałian e del regno floristego pałeotropego^[12], inte ła kual łe piante pì significative łe xe łi eukalipti, łe akacie e łe banskie. Sendo ła Oseania un kontinente karaterixà da grande destirae de akua, se rikorda anca ła ekoregion marina de ła Gran Bariera Corałina, ke ła se desviłupa łongo łe coste nordorientałi de ła Austrałia.

Zeografia umana

Ła Oseania ko sirca 36 miłioni de abitanti ła ga una de łe densità de popołasion pì skarse de ła tera pari a 4 ab/km²; ła xe inoltre estremamente variabiłe intra ła parte sentral de ła Austrałia de frekuente konpletamente despopołada e łe so koste sudorientałi o serte ìxołe ke poł rivar a oltre 500 ab/km².

El paexe pì grando e anka pì popoła de ła xona el xe ła Austrałia, ko 7.686.850 km² e sirka 23 miłioni de abitanti; keło ko ła densità de popołasion pì alta el xe Nauru, ko 587 ab/km².

Łe aglomerasion urbane pì grose łe xe Sidni ko 4,6 miłioni de abitanti e Melburn ko 4,2 miłioni de abitanti.

Sudivixion

Łe Nasion Unie łe sudivide par motivi statisteghi ła area de ła Oseania in:

Al dì de ankó ła xe divixa pułitegamente in 14 stati menbri de łe Nasion Unìe, 2 stati ricognosui de łe Nasion Unìe^[14], e vari teritori dipendenti^[15].

Gałeria de someje

Ła Oseania vardada dal satelite
karta batimetriga in inglexe, indove ła Xełandia ła xe evidensiada ko na łinia trategiada
Puncak Jaia^[16]
Kati Thanda^[17]
karta klimatega sevente ła klasificasion de Koppen de ła Oseania sudosidental
Gran bariera Korałina
karta fixego-połitega in inglexe de ła Oseania
sudivixion statistega del ONU

Note

↑ topònemo inventà inte el 1812 dal jeografo fransexe de orixene danexe Conrad Malte-Brun (1775-1812), che ga difondesto ła vixion de un mondo divixo in sincue «continenti», de xenere feminil par acordarse co st'altri cuatro.
↑ Secondo serti giografi, in particołar intra chełi de łengua inglexe, ła Oseania no ła saria un continente, ma pitosto un "teritorio", o na region giografega, parché in realtà soło che ła Austrałia ła saria granda in bisogno par esar definia un continente; donca ła masa continental in sta area ła saria ła Austrałia, e no ła conprendaria tute łe ìxołe osèaneghe a nord e a est.
↑ o cofà altri jeografi da 'ł Osèano Antartego
↑ ^4,0 ^4,1 serti jeografi łe considera parte del continente antartego par via de clima, flora e fauna; in sto caxo el ponto pì meridional saria ła ìxoła Stewart, e ła estension in łatitudine ła saria de sirca 78°.
↑ treccani.it.
↑ ste ultime tre da sołe łe riva a n'altro 12%
↑ nota anca cofà Sahul
↑ conposto dal Craton de Yilgram a sud e dal Craton de Pilbara a nord
↑ noto anca cofà Craton de Gawler
↑ noto na volta cofà Łago Eyre
↑ intranbi imisari del Kathi Tandha
↑ cofà serti autori sta parte ła forma un regno a parte dito regno floristego oseanego
↑ Austrałia e Nova Xełanda, sevente altre definision ła pol conprendar anca altre ìxołe visine
↑ łe Ìxołe Cuc e Niue
↑ intra łi cuałi łe indonexiane Papua, Papua Osidental (e parte de Mołuce e Mołuce setentrionałi), łe statunitensi Hawaii, łe ciłene Ìxoła de Pàscua e Isla Salas y Gómez, ła giaponexe Minami-Tori-shima.
↑ in indonexian Puncak Jaya
↑ in inglexe Lake Eyre

Bibliografia

Eduard Strasburger (Begr.), Peter Sitte, Elmar Weiler, Joachim W. Kadereit, Andreas Bresinsky, Christian Körner: Lehrbuch der Botanik für Hochschulen. 35. Auflage. Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 2002, ISBN 3-8274-1010-X, S. 986.

Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Oseània
Scholia el detien schemi gràfeghi so Oseània

Controło de autorità	VIAF (EN) 312565208 · NDL (EN, JA) 00568945 · WorldCat Identities (EN) 312565208

[1] topònemo inventà inte el 1812 dal jeografo fransexe de orixene danexe Conrad Malte-Brun (1775-1812), che ga difondesto ła vixion de un mondo divixo in sincue «continenti», de xenere feminil par acordarse co st'altri cuatro.

[2] Secondo serti giografi, in particołar intra chełi de łengua inglexe, ła Oseania no ła saria un continente, ma pitosto un "teritorio", o na region giografega, parché in realtà soło che ła Austrałia ła saria granda in bisogno par esar definia un continente; donca ła masa continental in sta area ła saria ła Austrałia, e no ła conprendaria tute łe ìxołe osèaneghe a nord e a est.

[3] à altri jeografi da 'ł Osèano Antartego

[ponto_meridional-4] 4,0 ^4,1 serti jeografi łe considera parte del continente antartego par via de clima, flora e fauna; in sto caxo el ponto pì meridional saria ła ìxoła Stewart, e ła estension in łatitudine ła saria de sirca 78°.

[5] treccani.it.

[6] ste ultime tre da sołe łe riva a n'altro 12%

[7] ta anca cofà Sahul

[8] sto dal Craton de Yilgram a sud e dal Craton de Pilbara a nord

[9] to anca cofà Craton de Gawler

[10] to na volta cofà Łago Eyre

[11] tranbi imisari del Kathi Tandha

[12] à serti autori sta parte ła forma un regno a parte dito regno floristego oseanego

[13] Austrałia e Nova Xełanda, sevente altre definision ła pol conprendar anca altre ìxołe visine

[14] łe Ìxołe Cuc e Niue

[15] tra łi cuałi łe indonexiane Papua, Papua Osidental (e parte de Mołuce e Mołuce setentrionałi), łe statunitensi Hawaii, łe ciłene Ìxoła de Pàscua e Isla Salas y Gómez, ła giaponexe Minami-Tori-shima.

[16] xian Puncak Jaya

[17] xe Lake Eyre

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]