Vałe

In zeografia ła vałe o vałada (anca conca o cuna inte el so sentir diałètego) ła ze na formasion zeomorfołòzega del paezajo terestre, de anpiesa variàbiłe, caraterizada da na zona deprimesta che ła se estende in longhesa intrà do varsanti montagnozi, zeneralmente solcada da un corso d'àcua prinsipale, del cuało el ghe costituise ła conca idrogràfega e delimitada da altre vałe/conche traverso lìnee spartiàcue.

Valbełuna, na vałe vèneta in provincia de Bełun vedesta dal

Vałe in łéngua vèneta ła połe dirse anca par na depresion del teren, colma de àcua par de pì stagnada (tèrmano de consevensa corełàbiłe a cheło de palù); on ezénpio el połe èsar cheło de łe Vałi de Comachio inte el ferarezo.

Tipołozia

Le vałe łe połe èsare orìzenae da difarenti procesi, cofà l'asion dei jasari, l'asion eroziva de corse fluviałi e łe atività tetòneghe.

Le destinsion intrà "vałe a forma de U" e "vałe a forma de V" i ze tèrmani descritivi doparai in zeografia par caraterizar ła forma de l'aparensa trasversałe de ła vałe. La majorparte de łe vałi łe fa parte a uno de sti do tipi prinsipali o a un smisioto intrà de sti cuà, almanco inte ła sesion trasversałe dei versanti cołinari.

Vałe jasałi (tipołozia U)

Vałe a U de Tal-y-łyn a Dolgoch in Gałes.

Panoràmega aèrea de ła vałe de Yosemite.

Le vałi orìzenae dai jasari łe ze caraterizade da na sesion trasversałe a U, difarentemente de łe vałe formae par erozion fluviałe che łe ga zeneralmente sesion trasversali a forma de V, spesalmente inte i teritori montani. Sta difarensa ła se ga parché l'asion eroziva dei jasari inte el fondo-vałe ła vien ezersitada da ła masa intiera, in lento e guałivo movimento, sora de tuta ła superfise de contato intrà jasaro e el tereno. La majorparte de łe vałe de sto tipo łe ga gavesto orìzene inte łe ere jasałi.

Dopo el retiro del jasaro, inte el retiro el jaso o inte el so desconzełamento, resta solché ła vałe, de frecuente desamenada da mase eràteghi che i vegnea trasportai dal jaso. El gradiento de ła so superfise no el influise so ła forma del vałe, ma ła dimension del jasaro sì. I jasari i ze in guałivo movimento - spesalmente inte ła jasasion - e i jasari de na determenada i modeła łe vałe grande e profondamente incideste.

Ezenpi de vałi a U i se cata in tute łe rejon montane che łe gàpia sorbio ła jasiasion, de sòlito inte i perìodi jasałi del Pleistosene . La major parte de łe vałi atuali de forma a U łe zera cuazi tute vałi che za ghe zera, orizenariamente a forma de V prima de ła jasasion, che łe costituiva el trato morfolòzego sora del cuało el jasaro el ga podesto vegner vanti. I jasari i łe ga scavae pì grande e profonde, e inte el isteso tenpo mudàndoghe l'aparensa trasversale. Sto mudamento el se verìfega traverso i procesi de erozion jasałe dopo de ła jasasion e a l'abrazion, che i se traduze inte l'abondansa de matèriałe rociozo (morena jasałe) trasportà presedentemente inte el jasaro. Sora del leto de ła vałe el se poza un matèriałe conponesto de arziła e mase (boulder clay). Co che el jaso el se fonde e el se retira, ła vałe ła vien el dasada co fianchi racuanto rìpidi e un grando fondo piato e a volte traversada da un fiume o fiumezeło, che el renpiasa el corso de àcua orìzenàrio, conosesto cofà misfit stream (che signìfega corso d'àcua dezadatà o inadeguà), ponesto che el ze pì picenin de cheło che se se spetaria in proporsion a łe dimension de ła vałe.

Vałe de formasion jasałe łe ze:

• La vałe de Yosemite (USA)
• Le vałi trasversałi (o tributàrie) del fiume austrìago Salzach par łe so diresion parałele e łe boche sospendeste.
• Racuanti glen scosezi colmi de cespi e fiuri.
• Cueła del St. Mary River inte el parco nasionałe dei jasari (Montana, USA).

Vałe fluviałi (tipołozia V)

Le vałi orìzenae da corsi fluviałi łe ze łe pì comuni e ła so zèneze el ze evidentemente ligada a l'asion eroziva de łe àcue, che ła ze tanto majore cuanto ła ze pì ełevada ła pendensa da oltrepasar, pendensa che inte el tenpo ła vària par efeto de ła istesa asion eroziva a ła cuała ła ze conpagnada l'asion de depòzito dei matèriałi trasportai. Sto alternarse guałivo de erozion e depòziti che i costituise ła normałe evołusion dei corsi fluviałi, che i połe anca sbandonare ła so sede catando vie alternadive e formando novi alvei, el definise anca ła stòria e ła morfołozia de łe vałe de sto tipo. La vałe cusita formada ła fa parte de ła conca idrogràfega del fiume.

Na vałe fluviałe profonda ła vien talvolta ciamada canyon o goła.

Na vałe fluviałe ła ga de sòłito na forma a V. La forma preciza ła dipendarà da łe caraterìsteghe del corso d'àcua che ghe core sora. I fiumi co gradienti de ripidesa, cofà che inte łe cadene montagnoze, łe produze parete rìpide e fondo streto. I varsanti pì basi i połe dar orìzane a vałe pì grande e moderade, ma inte l'estension inferior de un fiume, andove el se arenta inte el so liveło de baze, eło el scumìsia depòzitare sediminti e el fondo de ła vałe el devien na pianura ałuvionałe.

Racuanti esenpi a V i ze:

• USA: Parco Nasionałe del Black Canyon del Gunnison, e altre inte el Parco Nasionałe del Grand Canyon
• Eoropa alpina:
  • Austria: i pasaji streti de ła vałe de l'Inn (Inntal) alto, i afluenti de l'Enns a.s.o
  • Svisera: rejon del Napf, Oberland de Zurigo, Engadina
  • Zermània: afluenti del mèdio corso del Reno e Mozeła

Sta sorte de vałe ła ze stada tanto inportante inte ła istòria e el desviłupo de ła umanità, ponesto che inte el mondo, i habitat naturałi orìzenari de ła spece umana i ze stai łe vałi dei grandi fiumi, cofà che el Niło, el Tigri-Eufrate, el Fiume Zało, el Ganze, el Rio de łe Amàsoni, el Mississipi, etc. Inte ła preistòria, i fiumi i vegneva doparai cofà fonte de àcua potàbiłe e magnar (pese e altri animałi acuàteghi), cusita cofà posto par snetar e descargar àcue rèflue. I fiumi i scolpise łe vałe, łe cuałe dopo łe proteze dai venti i viventi co tenperature pì fresche su par el dì e pì calde inte ła note.

Vałi de orìzene tetònega

Le vałi de orìzene tetònega łe połe prezentare proporsion stra-grande, cofà inte el cazo de ła Rift Valley, łe ze orìzenae da ła progresiva separasion de do plache de ła crosta terestre. La partegołarità de ła zèneze de ste vałi ła ne rende inposibiłe ła clasifegasion in tipi morfolòzeghi ben ciari.

Altri projeti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so vałe

Linganbi foresti

• (EN) Victor R. Baker, valleyEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.