Carboidrati

I carboidrati i xe el grupo che el tol drénto łe più inportanti mołècołe che łe revarda i procesi biołòxeghi. I vien anca ciamadi glucidi, sùcari o sacàridi. I vien divixi in monosacàridi, disacàridi, oligosacàridi e połisacàridi. Infrà łe sóe funsion catémo queła prinsipal de dar energia inte el proceso ciamà metabołismo, in spesìfego in queła parte ciamada catabołismo, overosia ła formasion de energia co ła degradasion de mołècołe grande. Co ła reasion de osidasion del glucosio

Strutura del α-glucosio

C₆H₁₂O₆ + 6O₂ → 6CO₂ + 6H₂O

oltra che anidride carbònica, aqua e ATP otegnimo 342 kcal par mołe (anca se, co l'imagaxenaménto in ATP, quéłe veramente a despoxision łe xe 266 kcal/mol) da doparar par łe funsion del corpo.

I carboidrati i pol averghe altre funsion, derivae dal fato che łe infinide posibiłità de combinasion infrà i monosacàridi (łe mołècołe baxe dei altri glùcidi, come tuti i altri monòmeri par i respetivi połìmeri) łe perméte na granda varietà de mołècołe desferénti. Cusì glicògeno e àmito i fa da reserve de energia (respetivamente) par anemałi e piante, ła strutura de łe quai ła ga ła sełułoxa come mołècoła baxe.

I se destingue asae dai idrocarburi, che i no contien osìgeno insieme al carbonio e al'idrògeno, anca se i ga un nome che el ghe somégia.

Monosacàridi

Sacarosio

I monosacàridi i xe i sùcari baxe, che mési insieme i dà mołècołe più grande. In tèrmini chìmeghi, i xe aldèidi o chetoni che i ga grupi osidriłi (-OH) par ogni carbonio che no'l xe ocupa dal grupo carbonìłico (=O). I ga come formula mołecołar fondamental C_nH_2nO_n, overosia i xe formai da mołècołe de aqua par ogni carbonio. I vien destinti in baxe al grupo aldeìdico o chetoso (monosacàridi aldosi e chetosi), al nùmero de carboni del schèłetro (che i va in gènere da tre a sie, dónca se parla de monosacàridi triosi, pentosi e esosi, coi tetrosi che i ga poca inportansa) e al'orientaménto dei grupi osidriłi (spece del quarto carbonio de ła caéna, se destingue cusì levogiri – a sanca - e destrogiri – a dreta -).

Magnar che i contien àmito

I monosacàridi più inportanti i xe:

• Ribosio: (C₅H₁₀O₅) pentoso, aldoso, destrogiro in gènere, catà inte el RNA e inte el ATP.
• Ribulosio: (C₅H₁₀O₅) pentoso, chetoso, destrogiro o levogiro.
• Glucosio: (C₆H₁₂O₆) esoso, aldoso. El xe el sacàride più comun, oltra che el prodoto final de ła degestion di tuti i sùcari sénplisi o conplesi. El vien imagaxenà inte el figà e strasportà inte el sangue, indole ła sóa prexensa ła xe regołada da dó ormóni ciamadi insułina e glucagon. Un liveło (glicemia) masa alto de glucosio inte el sangue el porta al diabete.
• Galatosio: (C₆H₁₂O₆) esoso, aldoso, el se destingue dal glucosio par ła poxision del –OH del quarto carbonio.
• Frutosio: (C₆H₁₂O₆) esoso, chetoso, co el xe levogiro el vien ciamà levulosio. Comun inte ła fruta e inte el mièl, el ga n'alto poder dolsifegante. Co el se inròdoła el forma na mołècoła a forma pentagonal col osìgeno che el xe el vèrtexe alto.

Disacàridi

I disacàridi i xe el rexultà del union de dó monosacàridi. Ła reasion che ła porta a ła formasion de un legame glicosìdico ła xe de condensasion in quanto ła porta ła formasion de na mołècoła de aqua par ogni legame formà. El sacarosio el xe el sùcaro più cognosuo infrà tuti e'l se cata in tute łe tołe daspò che el vien cavà dal'erbetarava o da ła cana da sùcaro; el xe formà da na mołècoła de glucosio a ła qual ghe vien tacada na de frutosio, ła fòrmuła dónca ła xe C₁₂H₂₂O₁₁. El latosio el xe dà dal'union de glucosio e galatosio e'l xe el sùcaro de ła late; el maltosio el xe dà dal union de dó glucosi.

I oligosacàridi (dei quai i fa parte anca i disacàridi, ma sti ùltimi i vien squaxi sénpre considerai da sołi par via de ła maxor inportansa) i xe formai da un nùmero de monosacàridi che el va da dó a sinque.

Połisacàridi

Anca diti sùcari conplesi, perché i riva a averghe mière de monosacàridi, i połisacàridi i ga na strutura cusì ramifegada e granda che no ła perméte de degerirli sùbito, ma i ga bixogno de èser frasionai in tochi pìcołi prima de intrar inte ła circołasion sanguìgnea. Altre caraterìsteghe che i fa desferénti dai altri sùcari łe xe el saor (anca se tegnéndo in boca par un fià un toco de pan se scoménsa a sentir un saor dolse par l'ativasion del'enzima amilasi contegnùo inte ła sałiva) e'l fato che i no se desfa in aqua.

I połisacàridi i pol èser divixi in dó grupi. El primo el xe queło dei połisacàridi de reserva e i più inportanti de sti qua i xe l'àmito (reserva de sùcari par łe piante, catà soratuto in magnar come cereałi, patate e derivai) e'l glicògeno (reserva de sùcari par i anemałi, indove ła vien imagaxenada inte el figà). El secóndo el xe queło dei połisacàridi de strutura e i più inportanti de sti qua i xe ła sełułoxa (costituénte fondamental de ła parete sełułar, escluxiva de łe sèłułe vegetałi) e ła chitina (catada inte el exoschèłetro de particołari inseti).

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Carboidrati
• el detien schemi gràfeghi so