Magnar

Magnar (dito inte łe varianti sentrałi magnare) el xe un verbo che el pol èser adatà a nome par endegar ogni sostansa che ła posa fornir energia, material par i tesùi o enzimi a qualsevogia organismo vivénte. A seconda de queło che i magna, i anemałi i vien clasifegai in onìvori, carnìvori, erbìvori, insetìvori e altri grupi menóri. L'omo, onìvoro, el ga sièlto inte el corso dei sècołi organismi, par de più anemałi e vegetałi, in rełasion a quanto magnar el gera disponìbiłe o qual el fuse el megio par respónder ai bixogni de sostentamento. El drèto a magnar el xe reconosùo dal'ONU insieme a queło de èser lìberi da ła fame.

Vari tipi de magnar

Mapa dei Stati del mondo par całorie tólte

Traverso i magnar l'organismo el se tol łe sostanse ùtiłi par el só funsionamento. Ste qua łe raprexenta sie grupi, definìi prinsìpi nudrigadivi, fondamentałi a ła vita, overosia:

• carboidrati (o glucidi o sùcari)
• grasi (o lipidi)
• proteine (o pròtidi)
• vitamine,
• sałi minerałi,
• aqua.

Grasie al proceso degestivo, łe mołècołe più conplese dei magnar łe vien senplifegae par poder 'ndar vanti ła barièra intestinal e, traverso el fluso emàtego, raxónxer łe sìngołe sełułe. Qua łe verà doperae inte i procesi metabòłisi par ła produsion de energia, costrusion e reparasion de tesùi, regołasion de łe atività sełułari, produsion de ormoni, anticorpi, enzimi e tute łe robe che łe serve par el fiłà łavoro biochìmego che el xe ła vita. El magnar el pol èser anca vèro desferénte da spece a spece, alguni èseri vivénti i xe bóni de metabołixar robe che par altre spece non łe raprexenta un qualche interese, o łe pol anca èser vełenoxe.

Aqua, carboidrati, grasi, proteine i xe contegnui de sòłito in magióri quantità inte i desferénti magnar, co łe ciare destinsion intrà mondo anemal e vegetal, a desferénsa de vitamine e minerałi che i xe prexenti in quantità mexuràbiłi 'ntel'órdene dei miłigrami o dei microgrami. Desferensiar el magnar el xe, dónca, el primo paso par varentarse tuti i ełeménti necesari a ła nutrision e al stéso ténpo sodisfar ła resérca del gusto e del piaxer.

Ła cuxina ła pol èser l'anbiénte indove se prepara el magnar, come l'arte de farlo. Col tèrmine diéta se éndega l'insieme de queło che l'omo el magna par abitùdene, anca se el vien doperà par parlar de quełe modìfeghe al stiłe de vita fate par megiorar el propio stato fìxico.

Orìxene del magnar

Magnar da łe piante

Squaxi tuti i magnar i xe de orìxene anemal o vegetal. I cereałi i xe quełi che i fornise ła magior parte de energia a ła popołasion mondial. Formento, rixo e formenton insieme i fa el 87% de tuta ła produsion mondial de sti qua.

Infrà i altri magnar che i no vien da anemałi o piante ghe xe i fónghi miga vełenóxi: alguni de sti qua, insieme a qualche baterio, i xe doperai par ła fermentasion. I rexultai più cognosudi i xe el pan, ła bira (col levà), i alcòłeghi, i formagi e i yogurt.

Anca ostanse inorgàniche, come el Bicarbonato de sodio, łe vien doperae par alterar un prodóto.

Piante

Paréce piante, o parte de łóre, łe vien magnae. Al mondo ghe xe, a ocio, 2.500 spece de piante łe vien coltivae par el magnar, co paréci destinti cultivar.

Łe seménse de algune piante i xe bone fonte de magnar par i anemałi, anca i ómeni, par el fato che łe contien un bel fià de ełeménti che i serve a ła pianta par créser al'inisio, anca grasi sani come l'Omega-3. De fati, ła magioransa dei magnar dei èseri umani ła xe costituia da łóri. Łe xe seménse da magnar łe xe cereałi (come formento, rixo, formenton, órxo, vena, sorgo ...), legumi (come faxiołi, bixi, lénte, fave, bagigi ...), e noxe. Altre seménse, come el girasol o ła giorgiołina, łe fa un ogio rico de całorie.

Na de łe resete più antighe ła vien fora dal'Antigo Egito e ła ga come baxe ła céxara. I sémi i xe, in gènere, pieni de grasi insàturi e, magnai co moderasion, i xe considerai bastansa sałutari, anca se no se pol miga magnarli tuti.I sémi grandi, come quełi del limon i pol far sofegar, méntre quełi dei pómi e de łe siaréxe i contien cianuro vełenóxo.

Becaria, co carne e formagi

I fruti łe ovare maturae de łe piante, coi sémi drénto. Paréce piante łe ga adatà el sistema de far fonte de magnar par i anemałi, cusì che łóri i magna sti qua e i moła i sémi łontan. De conseguénsa, i fruti i xe na parte inportante de ła cuxina de paréce popołasion. I più conosùi i xe el pomo, el pero, ła naransa, el limon, ła banana, el pèrsego, l'armełin, l'àmoło. L'ua e łe ołive łe vien magnae, anca se el só magior uxo el xe ła produsion, respetivamente, de vin e ogio. Ghe xe magnar, come i pomodori, łe suche e łe mełansane, che i xe fruti, anca se par el saor i vien considerai verdura. Łe bache i xe dei pìcołi fruti bastansa saoridi, che i se cata in natura inte i boschi in sbari o i vien coltivai: łe più conosùe łe xe ła fràgoła, el frànboło, ła mora, ła giàxena, el ribes.

Ła verdura ła xe un secondo tipo de recavà da ła pianta che el vien magnà. Ste qua łe xe raixe (come łe patate e łe carote), foge (come ła latuga, el radicio, e'l spinaso), stéłi (come el spàraxo) e infioresénse (come l'articioco e'l bròcoło). Łe erbe e spesie łe xe vegetałi davèro saoride.

Anemałi

Pescà fresco

I anemałi i vien doperai come magnar in manièra direta come indireta, traverso i sói prodoti. Ła carne ła xe n'exenpio de un prodoto diretamente tólto da n'anemal, che el vien sia dai mùscołi, sia da altri òrgani. Otegnimo ła carne traverso l'arlevamento o ła casa. Infrà i magnar prodoti dai anemałi catémo i prodoti de ła late (un béver), prodoto da łe giàndołe mamarie dei mamìferi, che ła vien trasformà in laticini, come el formagio, el butiro o ła puina. In axónta specialmente i oxei (soratuto ła gałina), ma anca i pési, i moła vóvi boni da magnar par l'omo e łe ave łe produse el mièl, na trasformasion del nètare dei fióri, che el xe un popołar dolsifegante in paréce culture. Ghe xe culture che łe dòpera el sàngue come ingrediénte de łe piatanse, come el boldon.

I insacai o sałumi i xe carne de mamìfari tratae par favorighe ła conservasion; un dei mètodi più doperai el xe ła fumegasion. I vien da anemałi de arlevamento (cavra, piègora, oca) o salvàdeghi (cervo, sengial, cavriol), anca se queło più doperà el xe el porseło, dal qual tołémo parsuti, lugàneghe, sałami e parece altre robe.

No bixogna miga desmentegar i prodoti de ła pesca. Ła carne de pése ła xe in gènere più łixièra e sana de queła dei mamìferi par el fato che ła contien manco cołesterol e più grasi insàturi, anca se el só contegnùo el xe desferénte da pése a pése. Altri prodoti de ła pesca i xe mołuschi (òstreghe, pevarase, peoci e altri) e crostàsei (gransi e conpagni).

Algune culture e persone no łe consuma carne o prodoti dei anemałi par raxon culturałi, de diéta, de sałute, de ètega o ideołòxiche. Inte el Abraismo e inte el Islam se respeta ła prescrision de no magnar carne de porseło, anemal considerà inpuro. I vegetariani i no magna carne, i vegani gnanca quei piati che i contien ingrediénti tólti via dai anemałi.

Varda anca

• Cicheti

Altri progeti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so ałimento