Carta

Ła carta ła xe un material vèro comun, co paréce maniere de doprarla, fata da mièri de fibra de sełułoxa, tacae asieme co varie sostanse chìmeghe. Ła carta come ła conosemo nualtri ancó ła xe stada inventada in Cina, a partir da stofe de cànevo, più de 2000 ani fa. Da ste parte, come in tuta Europa, se doprava par scrìver papiro (dal qual vien ła magioransa dei nomi par ła carta inte łe łéngue de ancó, come l'inglexe paper) e pergamena, o se incidéva su tołete de cera o màrmaro.

Registri e archivi de carta

Materie prime

Bosco de piope, doprà in selvicoltura

El material prinsipal par far ła carta el xe el legno. Sto qua el se tol da piante che łe crese co presa sénsa consumar masa aqua e produxendo anca osìgeno, in xone bone come Mèrica del Nord e Europa, indove se cata de frecuente boschéti, co dispoxision a quadrato e ordenada, de àlbori destinai propio a ła produsion de carta. 'Pena che i xe tagiai, ghe vien piantà sora de novo e ghé xe nove piante che crese par n'altro tagio daspò diéxe o vénti ani. Adonca no xe miga colpa de ła carta se i buta xó łe foreste vèrxene del'Amazonia.

Łe piope, anca se łe xe più comun, łe no xe miga i ùnisi àrbołi doprai par ła carta: sti qua i se divide in legnami a fibra curta (come el faghèr, ła piopa e tute łe altre piante co fogie łarghe) o łonga (conìfere come pignèra, albeo e łàrexe). Altri légni doprai par ła carta i xe scarti de marangoni e risiclai; ancó se prova a meterghe drénto parte inùtiłe de łe piante, come i rami e ciome, o robe sénsa vałor come pagia e àłeghe. Come materia prima no ła xe miga da sotovałutar ła carta da màsero, queła che se buta via e ła vien risiclata, anca se ła quałità, naturalmente, ła xe davèro manco bona.

Łe fibre dei légni, par devegnir carta, łe ga bexogno de eser łavorae e smisiae co sostanse auxiłiare, adonca robe che łe salda ła sełułoxa e ghe dà łe caraterìsteghe che conosémo. Łe più inportante de ste qua łe xe:

• Łe sostanse de carga, che łe se infiła intrà i buxeti e łe iregołarità de łe fibre e łe fa łisia ła carta: parlemo de sałi inorgànisi de łe clase dei carbonati, solfati, siłicati, solfuri, ecc.
• Łe sostanse cołante, łe taca ben łe fibre e ghe na na caraterìstega bastansa inportante, l'inpermeabilità: łe più inportante de ste sostanse łe xe łe rèxene, naturałe e artifexałe, e i àmidi.

Preparasion

Schema de ła preparasion de ła carta.

Ła prima roba che se fa ła xe produr łe paste, baxe de ła łavorasion. Ghe xe qualche tipo de pasta:

1. Ła pasta chìmega o de sełułoxa, che ła vien fora cavando ła lignite e altre robe miga ùtiłe co sostanse chìmeghe. Sta pasta ła xe ła più presioxa perché el rexultà ła xe squaxi sełułoxa vèrxene, e da 100 kg de legno, salta fora soło 40 kg de pasta chìmega.
2. Ła pasta semichìmega, che ła porta magior quantità de material łavoràbiłe, manco bon e rexisténte.
3. Ła pasta a alta rexa, che ła porta 90 kg su 100, come chel dixe el nome, de pasta de quałità piasè scadénte.
4. Ła pasta mecànega, che ła se fa cavando łe parte miga ùtiłe par via mecànega, co ła sentrìfuga, par exenpio.

Ła pastà daspò ła vien cołorada de bianco: łe robe più bone a far sta roba i xe i conposti del cloro, come ła varechina. Parò el cloro el xe na roba vełenoxa e inqunante e ancó se prova a farghe manco.

Ełora se smisia łe paste, a ła persentual vosua, a seconda de ła quałità domandada, łe se tagia fin a farghe na pólvere e łe se fa omogenee. Sto novo conposto el vien meso drénto de un siłindro (ciamà tino), dove el se smisia ben a łe sostanse chìmeghe auxiłiare.

Quel che vien fora el se racolge inte na vasca, indove ła vien slongada co aqua. Da qua sto łìquido el cóła su na réde de metało o fiło sintètego. Sta qua ła fa da menbrana semipermeàbiłe, adonca ła fa pasar soto l'aqua e el material sòłido el se depòxita in maniera uniforme, formando el fogio. Sto fogio continuo el xe refinio co sìłindri chei ghe preme sora e ghe cava quel che resta de aqua e ghe da na łisiada. A sto punto el fogio el vien racolto in ròtołi.

Tipi de carta e łóri uxi

Giornałi e riviste

L'uxo più istintivo, chel salta prima in mente, de ła carta, el xe queo gràfego: ghe xe ła carta da giornal, che ła xe de scarsa quałità e baso preso, lixièra, poroxa, póco costoxa e anca asorbente (ła gera anca doprada par protèxer i pesi a ła véndita); quea da rivista, conpletamente desferente perché patinada, adonca rexisténte e łùsida; quea da łibro, fata par èser rexisténte ai dani del ténpo; quea da scriver e da desegnar, che łe xe de desferénti tipi e consisténse; quea da stanpante (extra-strong, fortìsima), intrà łe megior e asè bianca; quea da mòduło continuo, doprada par scriver dati sénsa badar a ła bełésa.

Gavémo daspò ła carta doprada par inbałar. El carton el xe più conosùo perché el xe bastansa bon par protèxer un fià tuti i tipi de ogeti; el cartonsin el xe un fià più sutil e lixièro, parò più beło e bon a covrir robe come quaderni e łibri; ła carta kraft, rexisténte se ti ła tiri, ła xe el material de sporte che łe contien magnar; ła carta vełina, mesa drénto łe scarpe par protexer vestiti, ła xe anca doprada in arte.

Ła carta ła ga anca funsion igèniche (carta igènica, fasołeto, panołin) e domèsteghe (carta asorbente). Ghe xe daspò altri tipi doprai par ła costrusion (carta da parati, carta catramada), 'ntel'endustria e par paréce altre raxon (carta verada, quea fotogràfega, quea adexiva, ecc.)

Altri projeti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so carta
• el detien schemi gràfeghi so