Tràfego (economia)

El tràfego (ancuo el xe intrà inte el vèneto anca el tèrmine itałian comercio), chel xe cronpar e vénder robe vałutarie o de consumo, mòbiłi o imòbiłi, el xe na de łe atività prinsipałi su ła cual, da sénpre, se baxa l'economia. Inte i sècołi, el tràfego el ga subio desferénti evołusion fin a rivar, grasie a ła crésita post-industrial, al'espansion de ancuo che ła covre tuto el mondo e no ła ga confini. Co el tràfego el se svolxe infrà nasion desferénti parlémo de esportasion e inportasion.

Mercà in Canbogia.

El xe dónca el mercà - el raporto infrà domanda e oferta - a darghe, anca in sto caxo da sénpre, łe lege fondamentałi, lege che łe xe stae teorixae dai prinsipi in manièra scientìfega, inte i ténpi moderni, dal'economista scosexe Adam Smith.

El tràfego in Itałia el xe gestio in via primaria dal Dlgs 114/98: sto decreto legislativo el cata tre tipi fondamentałi de tràfego: cueo in séde fisa, łe forme speciałi de véndita (spasi de drénto, a mexo de paramenti automàteghi, par corispondénsa, tełevixion o altri sistemi de comunicasion, tràfego ełetrònego e indove i consumatóri i vive) e cueo su àrea pùblica. El tràfego in sede fisa el contien par exenpio supermercai, pìcołi negosi... cueo su àrea pùblica robe come łe bancarełe dei mercai de cuartièr, łe bancarełe de łe fière... In tuti sti caxi, par poder covrir el tràfego bixogna averghe na łicénsa, dita deciarasion de inìsio atività (DIA), acordada dal comun.

Cołigà par forsa a ła destribusion, o redestribusion del vadagno, el tràfego - de frecuente asocià al consumismo e al liberismo - el ga visto inpisarse ed raforsarse, conl'intrada inte el III miłenio forti moviménti de anti-globalixasion o nova globalixasion che ła vol stabiłir de novo ténpi, modi e prospetive future de sto inportante setor del'economia. In sta ciave, łe se ga moltiplicae inte i ùltimi ani del '900 łe inisiative de tràfego ecuo-solidal e alternativo.

Istoria

Carovana de mercanti su ła via de ła seda

Ghe xe testimonianse che el tràfego a granda scała el ghe gera xà 150 000 ani fa. Durante l'età de ła Piera i òmeni i se scanbiava robe de sèłexe e osidiana. L'introdusion del scheo el ga dà un grando agiuto al scanbio de robe, perché el xe el più pràtego da spostar, anca se el xe sogeto a canbiaménti de vałor come l'inflasion. I primi grandi mercanti che cognosémo in Osidente i xe i Fenici, chei xe rivai anca inte el Mar del Nord, parténdo dal Libano. El bixogno de particołari béni e prodóti el ga spinto łe nasion a domandarli a altre, cualche volta co ła forsa: tràfego e guera i xe sénpre stai cołigai. Serte àree łe se ga spesałixae in un serto tipo de prodoto: par exenpio l'Egito e ła Siciłia i gera i granari de na bona parte de Europa, xà prima del dominio de Roma; dal Nord Europa i vegniva metałi e l'anbra del Mar Bàltego; par i béni de łuso i domandava al'Axia Oriental e al'Africa subsahariana, da indove i vegniva robe come avorio, incenso e spesie che in Europa no ee se podeva catar. Inportante ła xe anca ła via de ła seda che ła gera un insieme de rote de carovane che łe portava ła seda da ła Cina al'osidénte.

Col'inisio del Alto Medioevo l'Europa ła se ga tagiada via dai grandi tràfeghi internasionałi. I Àrabi i ga mantegnùo vive łe rote e daspò Costantinopoli ła xe deventada nodo fondamental de łe rote che łe cołigava Est e Ovest, grasie a ła sóa poxision infrà Europa e Axia. Ła renàsita dei tràfeghi del Baso Medioevo ła xe testimoniada da łe Repùbliche Marinare e da ła Łiga Anseàtica del Nord Europa. Co ła decadensa del'Inpero Bixantin, in particołar Venesia ła ga scomensà a controłar el Mediteraneo e i béni chei ghe girava, ma ła crésita dei Turchi e, soratuto, ła scoverta de ła Mèrica (1492) i ga revołusionà sta situasion. Ła nàsita de łe rote oseàniche łe ga permeso de averghe i béni a presi menóri, scansando tute łe dogane che ghe gera in mexo: el Mar Mediteràneo el perde inportansa almanco fin a co i ga verto el Canal de Sues (1869). Inte el XVI sècoło łe nave de portoghéxi e spagnołi łe xe 'ndae vanti a strasportar prodóti nóvi e veci e anca s-ciavi par i osèani, soratuto queo Atlàntico. In Mèrica, Africa e Axia łe xe nasùe paréce cołonie par scopi de tràfeghi. Anca i Ołandexi e i Inglexi i ga fato cołonie e tràfeghi e ghe xe da recordar łe famoxe conpagnie de łe Indie (XVII sècoło). In sti ténpi, prima Sibilia, Lisbona e Anversa (indove ła xe nasùa ła prima borsa) e daspò Amsterdam, łe xe deventae sità riche e inportanti grasie ai tràfeghi e a łe atività che i revarda.

Ła fondasion del'inpero cołonial e i tràfeghi i ga permeso al'Inghiltera de deventar ła magior potensa mondial par scuaxi dó sècołi. A ła fin de ła prima guera mondial i Stati Unii i ga tólto sto róło, che i ga mantegnùo anca daspò ła crixi del 1929, che ła ga dà na batosta ai tràfeghi mondiałi. Xà inte ła seconda guera mondial parece nasion łe se xe acordae par stabiłir ła połìtega econòmega internasional; inte el 1947 23 stati i ga fato el General Agreement on Tariffs and Trade (GATT) par favorir el tràfego łìbero. Parece organixasion intrà nasion nasùe inte el pasà sècoło (come Union Europea, NAFTA, ASEAN...) łe ga el scopo de agiutar i scanbi infrà łore.