Seconda guera mondiałe

|Data=1° setenbre 1939 - 2 de setenbre 1945 |Liogo=Eoropa, Mediteraneo, Africa, Asia, Atlantico |Rexultà=Vitoria Aleata |Schieramento1 = Inpero britànego
Union Soviètega (dal 1941)
Stati Unii (dal 1941)
Repùblega de Cina (dal 1941)
Fransa (1939-1940; 1944-1945)
... e altri |Schieramento2 = Zermània
Inpero japoneze (dal 1941)
Regno d'Itàlia (1940-1943)
... e altri |Comandante1 = Iosif Stalin
Franklin D. Roosevelt †
Harry S. Truman
Winston Churchill
Chiang Kai-shek |Comandante2 = Adolf Hitler †
Hirohito
Hideki Tōjō
Benito Mussolini † |Efetivi1 = |Efetivi2 = |Pèrdite1 = Totałe: 50 milioni
Miłitari: 17 milioni
Siviłi: 33 milioni |Pèrdite2 = Totałe: 12 milioni
Miłitari: 8 milioni
Siviłi: 4 milioni }}

La Seconda Guera Mondiałe, talvolta scursà cofà WW2, ła ze sta na guera globałe che ła ghea durà dal 1939 al 1945. Ła ghea ciapà drento ła stragranda majoransa dei paezi del mondo, conprendeste tute łe grande potense, formando do lianse miłitari oponeste: i Liai e łe Potense de l'Ase.

Inte na guera mondiałe che ła ga coinvolzesto diretamente pì de 100 miłioni de Personałe miłitare da pì de 30 paezi, i prinsipałi partesipanti i ghea metesto tute łe so capasità econòmeghe, industriałi e sientìfeghe ai comandi del sforso bèłego, fuscando ła destinsion intrà resorse siviłi e miłitari. I aèrei i ga avesto un roło inportante inte el conflito, consentindo el bonbardamento stratèzego dei sentri abitai e i ùgnołi do dòpari de łe arme nucleari inte na guera finmente al dì de oncó. La seconda guera mondiałe ła ze stada de gran longa el conflito pì mortałe inte ła stòria de l'umanità e ła ga provocà dai 70 ai 85 miłioni de morti, in majoransa siviłi. Dezene de miłioni de persone łe ze morte par colpa de zenosìdio (includesto l'Olocausto), fame, masacro e małatia.

Inte l'ànbito de ła sconfizesta de łe forse de l'Ase, contro ła Zermània e el Japon che i zera stai ocupai, i zera stai istituii tribunałi par punir i crìmeni de guera perpetrai in sti teritori, el Proceso de Norinberga contro ła Zermània e procesai i ze stai anca i lìder japonezi.

La seconda guera mondiałe ła ze zeneralmente considerada scumisiada el 1 de setenbre del 1939, co che ła Zermània nazista, soto Adolf Hitler, ła ghea invadesto ła Polònia. El Regno Unio e ła Fransa drioman i ghe ghea declarà guera a ła Zermània el 3 de marso. Soto el Pato Molotov-Ribentrop de l'agosto 1939, ła Zermània e l'Union Soviètega i se gaveva spartio ła Połònia e segnà łe so "sfere de influensa" traverso ła Guera d'inverno, Romania e l'Stati bàlteghi. Da ła fin del 1939 al scumìsio del 1941, inte na sèrie de canpagne e tratai, ła Zermània ła ga concuistà o ła ga controłà granda parte de l'Eoropa continentałe e ła ga formà ła Liansa de l'Ase co Itàlia e Japon (insieme a altri paezi de sevente). Dopo el scumìsio de łe canpagne inte el Nord Àfrica e Àfrica orientałe, e ła cascada de ła Fransa a metà del 1940, ła guera ła ga continuà prinsipalmente intrà łe potense de l'Ase eoropeo e l'Inpero britànego, co ła guera inte i Balcani, ła Bataja d'Inghiltera, el Blitz del Regno Unio e ła Bataja de l'Atlàntego. El 22 de zugno del 1941, ła Zermània ła ga guidà łe potense eoropee de l'Ase inte l'un'invazion de l'Union Soviètega, verzendo el Fronte Orientałe, el pì grando teatro de guera terestre de ła stòria e intrapołando łe potense de l'Ase, inte el particułar ła Wehrmacht todesca, inte na guera de logoramento.

El Japon, che el mirava a domenare l'Àzia e el Pasìfego, ła zera in guera co ła Repùblega de ła Cina inte el 1937 (Seconda guera cino-japoneze). Inte el disenbre del 1941, el Japon el ghea atacà i teritori americani e britàneghi co ofensive cuazi simultanee contro el sud-est asiàtego e el Pasìfego sentrałe, includesto un ataco a ła flota statunitense a Pearl Harbor che el ga costrenzesto i Stati Unii a declarar guera al Japon; łe potense de l'Ase eoropeo i ghea declarà guera ai Stati Unii in segno de sołidarietà. El Japon el ga concuistà in presa granda parte del Pasìfego osidentałe, ma ła so vansada ła ze stada fermada inte el 1942 dopo èsar sta dezemà inte ła ver perso ła crìtega bataja de Midway; de sevente, ła Zermània e l'Itàlia łe zera stae sconfizeste in Nord Àfrica e inte ła Stałingrado in Union Soviètega. Łe prinsipałi parałizasion espansionìsteghe inte el 1943, intrà łe cuałe provocae na sèrie de sconfizeste todesche sul fronte orientałe, l'Invazion liae de ła Sicìlia, e cheła de l'Itàlia continentałe e łe ofensive liae inte el Pasìfego, łe ghea costrinzeste a far na retirada stratèzega su tuti i fronti. Inte el 1944, i liai osidentałi i i ghea invadesto ła Fransa ocupada dai todeschi, mentre l'Union Soviètega ła se ritołeva łe so pèrdite teritoriałi, vegnendo senpre pì verso ła Zermània e i so liai. Durante el 1944 e el 1945, el Japon el ghea sorbio inversion inte l'Àzia continentałe, mentre i Liai i ghea parałizà ła marina inperiałe japoneze e caturà łe prinsipałi ìzołe del Pasìfego osidentałe.

La guera in Eoropa se ła se ghea concludesto co ła libarasion de l'teritori ocupai dai todeschi, e l'invasion de ła Zermània da parte dei liai osidentałi e de l'Union Soviètega, culminada inte ła cascada de Berlin a łe trupe sovièteghe, el suisìdio de Hitler e ła rendesta incondisionada todesca l'8 de majo del 1945. Drioman de ła Declarasion de Potsdam dei Liai del 26 de lujo del 1945 e al refudo del Japon de réndarse a łe condision da lori decideste, i Stati Unii i ghea cascà-zó łe prime bonbe atòmeghe su łe sità japonezi de Hiroshima, el 6 de agosto, e Nagasaki, el 9 de agosto. Davanti a un'iminente invazion de l'arsipèłago japoneze, a ła pusibiłità de novi bonbardamenti atòmeghi e a l'entrada soviètega inte ła guera contro del Japon e ła so invazion soviètega de ła Manciùria, el Japon el ga anunsà ła so intension de rénderse el 15 de agosto, ufisałizàndoło co ła firma del documento de rendesta inte el 2 de setenbre del 1945, sotoscrivendo de consevensa ła vitòria totałe in Àzia dei Liai.

La seconda guera mondiałe ła ga canbià el lineamento pułìtego e ła strutura sociałe del mondo. Le Nasion Unie (ONU) łe ze stae istituie par promóvar ła cooparasion internasionałe e par prevegner futuri confliti e łe grande potense vinsidore — Cina, Fransa, Union Soviètega, Regno Unio e Stati Unii — łe ze devegneste menbri permanenti del so Consejo de seguresa. L'Union Soviètega e i Stati Unii łe ze emerzeste cofà superpotense rivałi, metindo-zó łe baze par ła Guera Freda durada cuazi par mezo sècolo. Inte l'onda de ła devastasion eoropea, l'influensa de łe so grande potense ła ze całada, zenerando i fenòmani de decołonizasion de l'Àfrica e de l'Àzia. La major parte dei paezi łe cuałe indùstrie łe zera stae danejae i se ga movesto verso ła recuperasion econòmega, mentre ła integrasion pułìtega, inte el partìcułar drento de ła medèzema eoropa, ła ze emerzesta cofà sforso par prevegner future ostiłità e métar-fin a łe nemicìsie stabiłindo łe rełasion del dopoguera rinforsando un senso de identità comun.

Antefato

L'espansionismo japoneze in Àzia

La costrusion de ła Yamato, ła pì granda corasada de ła stòria e el sìnboło de ła potensa navałe del Japon

L'època dopo a ła prima guera mondiałe ła ghea vedesto ła totałe afermasion de l'Inpero japoneze cofà granda potensa: dopo gaver inglobà parte de łe cołònie todesche de l'Osèano Pasìfego e gaver ciapà el controło de vàrie rote comerciałi de lucro inte ła conca, col Tratà navałe de Washington del 6 de febraro 1922 el Japon el ghea otegnesto el derito de desponer de ła tersa pì granda flota da bataja del mondo, na condision che ła garantiva na superiorità miłitare visto che i so pì forti contendenti (i Stati Unii e el Regno Unio) i gaveva da divìdar łe so flote intrà Pasìfego e Atlàntego. El s-ciopo de ła granda depresion inte el 1929 ła ghea spenzesto el paeze a canbiar el so fòcus econòmego, prima consentrà inte i tràfeghi comerciałi co i Stati Unii, e a vardare co pì interese ai marcai aziateghi; escludesto da łe spartision cołóniałi del XIX secoło, el Japon el se ghea considarà privà de l'aceso a łe riche resorse de l'Àzia da łe potense eoropee e el ghea decidesto de conpensar sto fato co na sèrie de agresive manovre de espansionismo teritoriałe.

El sbrisamento del Japon verso na pułìtega de inperiałismo el vegnea favorio da na forte miłitarizasion de ła società nipònega, scumìsiada za inte ła metà de ła dècada del 1920: ła omniprezensa dei miłitari, bona de condisionar ła vita pułìtega nasionałe par via de łe asion de łe potenti forse de połìsia segreta (ła Tokubetsu Kōtō Keisatsu) e miłitare (ła Kempeitai), el zera devegnesto de ezénpio inte el canpo de l'istrusion de łe nove zenerasion, par via de l'invio de numarozi ufisałi de l'ezèrsito restai sensa incarghi, inte łe scołe pùbleghe, cofà insegnanti. L'influensa dei miłitari inte ła società ła ghea portà a recuperar el conceto fiłozòfego medievałe del Zekokujiō, drio el cuało un ufisałe inferiore el połe dezùbidir ai órdeni superiori se el pensa che sìpia moralmente justo cusita; oltre che a dezenerare inte na sèrie de sanguinari ma fałimentari tentativi de colpo de stato da parte de ufisałi ultra-reasionari (cofà l'insidente del 26 de febraro del 1936), sto prinsìpio el ze sta ła zustìfegasion adotada dai zenerałi nipòneghi par portar vanti canpagne de espansionismo teritoriałe in magnera autònoma dai vołeri del goerno nasionałe vero e pròpio.

Trupe japonezi łe òcupa Pechin inte l'agosto del 1937

El sboco primàrio de sto espansionismo el ze sta ła Cina, indebołia da na dezenałe guera siviłe che ła vedeva contraponeste łe forse comuniste de Mao Zedong a cuełe del Komantang nasionałista de Chiang Kai-shek. Fazendo in totałe autónomia dal goerno, i zenerali japonezi i ghea inbastio inte el 18 de setenbre del 1931 un finto sabotajo feroviàrio a Mukden, doparàdoło cofà pretesto par tacar l'invazion de ła rejon de ła Manciùria inte el nord de ła Cina andove el zera sta insedià el stato piàvoło del Manciukuò. L'ocupasion de ła Manciùria ła ga portà verso un stato de granda tension diplomàtega e miłitare intrà Japon e Union Soviètega anca eła comunista, dezenarada inte na sèrie de schermizae de confin proseguie finmente al setenbre del 1939; sti avegniminti i ga portà a un arentamento diplomàtego intrà Japon e Zermània nazista in ciave anti-soviètega, formałizà co ła stìpuła del Pato anticomintern inte el 25 de novenbre del 1936. El conflito intrà japonezi e cinezi el zera s-ciopà in-fine inte na guera totałe partindo dal lujo del 1937: łe forse nipòneghe łe ghea fato partir l'invazion de ła Cina sentrałe e meridionałe ocupando inte ła volta de pochi mezi Pechin e Nanchin ma, poco dopo, i se ghea catà drento de un longo conflito de guerìlia, inte el partegołar dopo de ła stipula de na formałe liansa in ciave anti-japoneze intrà i stra-contraponesti comunisti de Mao e i nasionałisti de Chiang; ła vitòria inte ła longa guera contro i cinezi ła zera de consevensa l'ase portante de ła pułìtega èstera nipònega inte el partir de łe ostiłità in Eoropa.

L'espansionismo todesco in Eoropa

El Tratà de Versailles del 1919, definision del fin de ła Granda Guera, el ghea inponesto punision estremamente dure par i sconfizesti todeschi, intrà łe cuałe: cesion de l'Alsàsia-Lorena a ła Fransa e de grande zone orientałi a ła Połònia, concesion d'autonomia a ła sità portuałe de Dànzega, demantełasion de l'aviasion, divieto de gaver mezi blindai inte un ezèrsito de no pì de 100 000 efetivi, consegna de ła flota e pagamento de un rinsanamento de 132 miliardi de marchi in oro. Condision estremamente de punision par na nasion che inte ła fin de łe ostiłità ła gaveva łe trupe oncora atestae in teritòrio franseze, e che łe ghea contribuio a far-sù el pensiero drio el cuało a far pèrdar ła guera a l'Inpero todesco i fuse stai un pochi de "traditori" interni no nasionałisti (ła denomenada Dolchstoßlegende - cortełada drio łe spałe). Sto pensiero, e ła pèsima situasion econòmega de ła Repùblega de Weimar data da łe consevense del croło de ła borsa statunitense del 1929, ze sta inportante par l'afermarse del Partio Nasionalsociałista Todesco dei Lavoratori de Adolf Hitler: dopo ła vitòria inte łe ełesion federałi todesche del 1933, un parlamento controłà dai nazisti concedesti al lìder nazista poderi ditatoriałi e l'ano dopo, co ła morte del vècio Reichspräsident Paul von Hindenburg, Hitler el ghea ciapà l'incargo de Führer.

Trupe todesche łe entra a Viena durante de l'Anschluss

Co Hitler al podere łe ghea scumìsià da suito vàrie viołasion de ła paze del 1919: dopo del retiro de ła Zermània da ła Società de łe Nasion inte el 1935, ła zera sta reintroduzesta ła coscrision obligatòria e na nova forsa aèrea ła ghe zera stada mesa ai comandi de Hermann Göreng, ła Luftwaffe; Dopo, inte el marzo del 1936, łe forse todesche łe ghea remiłitariza ła Renània. Ghea tacà formarse na union intrà ła Zermània nazista e el Regno d'Itàlia, restà izolà dai ex liai anglo-fransezi dopo de ła so decizion de invàdar e anétarse l'Etiòpia, desfrutando anca ła comunansa ideołòzega intrà el rezime hitlerian e cueło fasista de Benito Mussolini, al podere in Itàlia fin dal 1922. Sto bon raporto el ze sta rinforsà da l'intervento comun italo-todesco in favor de łe forse nasionałiste de Francisco Franco inte el ndar de ła guera siviłe spagnoła, par dopo concretizarse inte na liansa miłitare intrà łe do nasion (el denomenà "Ase Roma-Berlin").

Hitler e Mussolini in parada a Mònaco dopo dei acordi del 1938

Fin che el re-armo todesco el ndazeva vanti, Hitler el zera ndà vanti inte l'atuasion dei so piani par na espansion teritòriałe de ła Zermània, in magnera che sta cuà ła se ciapase cuel spàsio vitałe (Lebensraum) del cuało, cofà scrivesto inte el Mein Kampf, ła gaveva asołuto bezogno par satisfar łe nesesità de ła so popołasion cresente. Sfrutando el fato che i anglo-fransezi no i mostrava vołer descaenar n'altra guera mondiałe, ansi, i ła vołea evitar in tute łe magnere, i tendeva a reconósar racuante concesion a ła Zermània (ła pułìtega de l'"appeasement"), inte el marzo del 1938 l'Austria ła ze sta pasifegamente anetesta al Reich todesco, no-ostante el divieto de un'union austro-todesca inponesto dal tratà de Versailles. Pì rezistensa ła metea invese ła Cecoslovàchia, un'altro stato creà inte el dopoguera, a dar-via ła rejon dei Sudeti, zona de confin popołada in majoransa da popołasion todesche; l'indir de na conferensa a Mònaco de Baviera inte el setenbre del 1938 intrà todeschi, britàneghi, fransezi e italiani ła ga portà a ła resołusion pasìfega de sta controvèrsia: inte un ùltemo dòparo de l'"appeasement", i anglo-fransezi i ghea consentio l'anesion dei Sudeti a ła Zermània. L'acordo de Mònaco no el zera tutavia bastà a dar satisfasion a Hitler e ai so piani, tanto che pochi mezi drioman, inte el marso del 1939, cheło che restava de ła Cecoslovàchia el zera totalmente spario: ła Boèmia e ła Moràvia i zera stai declarai "protetorà del Reich", mentre in Slovàchia el zera sta istituio un goerno pàvoło in man de ła Zermània.

El sevente fine dei todeschi el zera devegnesto ła Połònia. El tratà del 1919 ła gaveva separà dal resto de ła Zermània ła rejon de ła Prùsia orientałe, sircondada da teritòrio połaco; Hitler el ghea cusita reclamà ła restitusion de ła sità de Dànzega e del teritòrio là arente, el "pasajo połaco". Dopo de Mònaco, i anglo-fransezi i zera ormai dezincantai su łe reałi intension espansionìsteghe de ła Zermània, e donca łe ghea dato suito suporto a ła Połònia parché ła se oponese a ła vołontà de Hitler. Se contava sul sostegno de l'Union Soviètega par inpedir na invazion todesca de ła Polònia, ma Berlin ła ghea respondesto co un vałente colpo diplomàtego: de fato, el 24 de agosto del 1939 el ministro dei èsteri soviètego Vjačeslav Michajlovič Molotov e cheło todesco Joachim von Ribbentrop i ghea firmà un pato de no agresion intrà łe do nasion par dieze ani, el pato Molotov-Ribbentrop; un protocoło segreto de l'acordo el ghea dividesto l'Eoropa orientałe in do sfere de influensa, a l'URSS man lìbara su łe repùbleghe bàlteghe e in Finlandia e previzionando na spartision de ła Połònia, dàndoghe magnera Hitler de lansar l'ofensiva sensa gaver el timor de na guera su do fronti. El 1º de setenbre, a łe 4:45 de ła matina, łe trupe todesche łe ghea traversà ła frontiera połaca; do dì dopo Fransa e Regno Unio i ghea declarà guera a ła Zermània, dando cusita scumìsio a ła seconda guera mondiałe.