Dołomiti

Łe Dołomiti (dite anca Monti tristi) e xe on grupo montagnoxo de łe Alpi Orientałi, par convension dełimità a nord da ła Riensa e da ła Val Pustarìa, a òest dal'Ixarco e l'Àdexe co ła vałe omónema, a sud da ła Brenta dal cuałe se tira fora ła Cadena del Lagorai al confin co ła Val de Fièm e a est da ła Piave e dal Cador.

Panoràmega da ła cresta oest de ła Marmołada. All'orizonte, a destra e sinistra de Punta Penia, łe Pałe de San Martin, el Latemar, el Catenaso, el Sasołongo, el Seła e łe Dołomiti Anpesane

Dołomiti

Sorte	Grupo montagnozo e caena montagnoza
Epònemo	Déodat Gratet de Dolomieu
Posto
Rejon aministrativa	Vèneto (Itàlia)
Caena montagnoza	Alpe sud-orientałi
Dati e sifre
Altitùdene	3 343 m
Mezura	191 () × 150 () km
Ponto pì alto	Marmolada  (3 343 m )
Materiałe	ròcia sedimentària, dołòmia e roccia effusiva (it)
Àrea	15 942 km²

L'existensa de łe Dołomiti d'Oltrepiave, catà a est del fiume Piave, inte łe province de Bełun, Ùdine e Pordenon (e anca in parta del'Austria, in basa Carinsia), de łe Dołomiti de Brenta, catà inte el Trentin osidentałe, de łe Dołomiti Picenine, enfrà Trentin e Vèneto, maca ła natura tanto convensionałe de sta dełimitasion teritoriałe qua.

L'area dolomitica ła se stende in Itàlia intra łe province de Belun - in do che ghe xe a parte pi rilevante - Bolzan, Trento, Udine e Pordenon.

Le zima pi alte łe xe ła Marmołada (3343 m.), sevia dal Antełao (3264 m.) e łe Tofane (3245 m.).

Etimołozia

Le Dolomiti łe tiol el so nome dal naturaista francese Dieudonné Dolomieu (1750-1801), che par primo el ga studià el particołare tipo de rocia predominante inte ła rejone (carbonà dopio de calcio e magnesio).

Giołozia

A genesi de sto tipo de roccia carbonàtega ła scuminsia 'traverso l'acumuło de conchije, corai e alghe calcaree in anbiente de mar tropicae (simile a l'atuae bariera coralina de e Bahamas, e de l'Australia oriental). In particołare, sti acumuli łi ga vu łogo inte el Triasego, sirca 250 mijoni de ani fa (par far un confronto, el genere Homo el xe vegnù fora sol che 3 mijoni de ani fa), in xone co łatitudine e łongitudine diverse asè da ła atual łocazion de łe Dołomiti, dove esistea mari caldi e poco fondi. Sul fondo dei mari se ga 'cumułà zentinari de metri de sedimento, che se ga trasformà soto el so stesso peso perdendo łi fluidi interni e deventando rocia. Sucesivamente, el scontro intra ła placa eoropea e ła placa africana (orogenexi alpina) el ga fato vegner su ste rocce alsandołe piessè de 3000 m desora del łivel del mar.

El paesagio de deso, spigołoso e pien de dislivełi, el ghe par a l’ocio del turista come un crogiolo disordinà de roce che no gh'entra gnente co le bariere corałine. A determinar sta trasformasion łi xe stai: łi piegamenti e łe roture de łe rocce łongo piani de scorimento (faglie), ai cui movimenti corisponde altretanti teremoti; episodiche esplosion volcaneghe e rełativi depositi; erosion diferensiałi łigae a łi agenti atmosfererghi e a łi piani de debołeza ìnsiti inte łe roce.

L'inalsamento de łe roce dołomiteghe el va vanti oncora deso. Uncuó łe Dołomiti łe mostran el biancor dei carbonati de scojiera corałina, l'acutesa de łe roce coinvolte inte łe orogenexi resenti, łe incixion de potenti agenti exogeni (giazari, vento, piova, cicli de alternansa termega fredo-caldo).

Inte el futuro giołogico łe Dołomiti łe ndarà vanti a crésar inglobando novi setori de roce spente dal scontro intra łe plache eoropea e africana (come par ła cadena Himałaiana); ła sconparsa de sta spenta ła determinarà el prevałer dei agenti exogeni tendenti a sguałivar e adolsir el paesagio montan (cofà inte łi Urali).

Vegetaxion

Fin a 1800 m. (versanti nord) o 2200 m. (versanti al sol) ła vegetazion ła xe fata prinsipalmente da boschi de conifere (abete rosso, abete bianco e pin silvestre), inte łe alte quote da boschi de firm e mughe. Ghe xe anca diversi pascołi in alta cuota, cofà par exenpio ła Alpe de Siuxi o łi Altipiani Anpezani.

Tuteła

Ben protexesto da l'UNESCO
Dołomiti
Critero	(vii) (viii)
Ano	2009
Linganbo	inglexe fransexe

[[Categoria:Patrimoni de l'umanità in Itàłia]]

Almanco sie parchi naturałi łi protege sta natura particołar. Vari comitati ad hoc łi xe riusii a far ricognosar łe Dołomiti come Patrimonio de l'Umanità

Turixmo

Alcune intrà łe łocałità de viłegiatura pì conoseste prexenti inte łe vałade dołomiteghe łe xe: Rocca Pietore ai pié de ła Marmołada (inte ła parte veneta), Ałeghe inte ła Val Cordevołe, Falciade inte ła Val del Biois, Cortina d'Anpezo inte ła Conca Anpezana, Ortixei inte ła Val Gardena, Canaxei inte ła Val de Fasa, Cavałexe inte ła Val de Fieme, San Martin de Castrosa inte el Primier, Araba inte ła Val de Livinałongo.

La rocia ła se presta ben a la pràtega del alpinixmo (rocia).

Voxi corełà

• Łago de Braies
• Sass de Mura

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Dołomiti
• el detien schemi gràfeghi so