Łéngua (lenguìstega)

La łéngua o łéngoa el xe el sistema o forma storegamente determinada traerso el cuało i apartegnenti a na comunità i se esprime e i comùnega intrà de lori traerso ła doparasion de un determenà lenguajo, o sia un insieme de segni scrivesti (sìnbołi) e/o parlai (soni).

Łéngua

sistema de comunicasion verbałe e scrivesto, de convension e règołe gramadegałi, doparà da comunità omane par fini comunegadivi.

Łéngue del mondo par prinsipałi fameje:

Afro-axiàteghe      Nizer-kordofaniane      Nilo-sahariane      Khoisan      Indo-eoropee

Caucàxeghe      Altàeghe      Uraliche      Dravìdeghe      Sino-tibetane

Austroaxiàteghe      Austronexiane      Australiane aborìxene      Papuasiche      Tai-Kadai

Amerinde      Dene-ienixeiane      Eschimo-ałeutine      Ixołada

Introdusion

Na łéngua ła xe un sistema de comunegasion conponesto da vari sotosistemi. I prinsipałi sistemi i xe: el lèsego, el sistema fonołòxego, ła morfołoxia, ła sintasi e ła pragmàtega; e inte el caxo ła łéngua ła ghexe anca ła so version scrita, ghe xe anca un sistema de scritura.

La lenguìstega ła xe ła disiplina che ła stùdia le łéngue col fin de capir ła abiłità omana del lenguajo. Ferdinand de Saussure el xe stà el primo studioxo a dotar ła łenguìstega dei mètodi enpìreghi e de l'obietività de łe siense, gràsie a łe so teorie catae-sù soto ła denomenasion de struturałismo, tanto da èsar considarà par calchiduni el pare fondador de la lenguìstega moderna.

Segondo Ethnologue, inte el 2019 ghe xe sirca 7 110 łéngue inte el mondo. Le pì difondeste łe xe el cinexe mandarin (concentrà in Cina e inte łe limìtrofe Taiwan e Singapore), l'inglexe (parlà in Gran Bretagna, Amèrica del Nord, Oseània e parte de l'Africa), el spagnoło (presente in Spagna, Amèrica meridionałe e in racuante xone de l'Africa) e l'hindi (idioma ufisiałe de l'India).

El desviłupo de łe łéngue el xe influensà no solmente dal contesto stòrego xiogràfego, ma anca dal senàrio sociałe.

El signifegà e el signifegante

Xe mèrito de Saussure ver definio el segno łenguìstego cofà l'union de un signifegante e de un signifegà. Par signifegante se intende ła produsion verbałe, che l'insieme de soni che i ga ła propietà, par i parlanti de cheła łéngua, de reciamare un serto signifegà. Pì difìsiłe definir el signifegà par via che eło el se coreła al conceto, a l'ojeto, al fenòmano o a altro che el signifegante el ìndega.

La łéngua cofà sistema de segni

Na łéngua ła xe conponesta da segni che i và parò distinguesti intrà segni nadurałi (diti anca ìndaxi) e segni artefesałi.

I segni nadurałi i xe ligai ai so rispetivi signifegati (na cołona de fumo ła ìndega un inséndio, un rosor inprovixo el ìndega vergogna o pèłago), mentre i segni artefesałi i xe arbitrari (par indegar via lìbara al semàforo se saria podesto desìdare un cołore difarente dal verdo o par ìndegar łe létare del alfabeto se garia podesto desìdare altri segni) e de consevensa i xe segni convensionałi che, a difarensa de chełi nadurałi, i ga da èsar inparai.

I segni arbitrari, conbinai co altri segni del steso tipo i costituise un sistema de segni. La łéngua ła połe èsare considerada un sistema in cuanto eła ła mete in rełasion un insieme de signifeganti a l'universo dei signifegai de cheła łéngua istesa.

La relasion no ła xe stretamente biunìvoga parché:

• a un signifegante i połe corispóndar pì signifegai (polisemia);
• a un signifegà i połe corispóndar pì signifegani (sinonimia);
• un insieme de signifeganti el połe concórar ìndegare un signifegà difarente da ła s-ceta soma dei signifegati (par exénpio: el can de ła pistoła);
• racuanti signifeganti i include o i cuerxe parsialmente àree de signifegà apartegnenti a altri (par exénpio: animałe, vertebrà, mamìfaro, canide, volpe; toxata, puteła, bòcia, pre-adołesente).

Par che un "sistema de segni" el funsiónee, ła xe règoła inderogàbiłe che i segni (cadaun dei cuałi el xe portador de un conceto recondusìbile a infinii signifegai), par divegner tałi i ga da èsar atribuii a ła łéngua da ła major parte de ła comunità sociałe che ła xe parte de ła łéngua istesa.

Caratarìsteghe dei segni

Ła caratarìstega dei segni lenguìsteghi i xe ła duplisità, l'arbitrarietà e ła convensionałità.

Ła duplisità ła sotolìnea el fato che inte el segno lenguìstego i entra in rełasion, a parte racuante ecesion, el signifegà e el signifegante.

Ła arbitrarietà signìfega che no existe na rełasion rexaltante intrà el signifegà e el signifegante. Par proar sto cuà, bastaria pensar a difarenti signifeganti, doparai da łéngue difarenti, par ìndegar el isteso signifegà, o par exénpio che inte na stesa łéngua, in tenpi stòreghi difarenti, ła istesa paroła ła ciapa signifegai difarenti e a volte contrari.

La convensionalità ła signifega invese che intrà el emitente e el desinatàrio apartegnenti a ła istesa comunità lenguìstega, ghe xe na convension, o sia un acordo comunegativo.

La łéngua cofà strutura de sistemi corełai

La łéngua ła xe fata da un union de ełementi intrà de łori interdipendenti e cadaun ełemento el ga un vałore e un funsionamento in raporto al vałore e al funsionamento dei elementi che i ghe xe arente.

Par el struturalismo ła łéngua el xe un sistema costituio da pì sistemi intrà łori corełai.

Se ga cusita un sistema de ła łéngua che el se subdivide in:

• sistema fonołòxego el xe fato dai fonemi;
• sistema morfolòxego-sintàtego che el xe costituio dai morfemi (o monemi gramategałi) e da łe struture sintàteghe;
• sistema lesegałe che el xe costituio dai lesemi (o monemi lesegałi).

Sti sistemi se i se coreła intrà de łori i raprexenta altretanti livełi de anàłexe e ogni unità prexente inte un liveło ła połe èsar sconponesta in unità definie e mìneme.

La dópia artegołasion

Inte ła reałixasion de un còdaxe ghe xe do tipi de rìs-cio:

• l'estrema spesifisità del segnałe che el xe antieconòmego in cuanto el dimanda na granda cuantità de segnałi e un notévoło inpegno mnemònego par l'aprendimento (cofà inte i ideogrami de łe scriture ideogràfeghe);
• l'estrema xenerałixasion del segnałe che el połe divegnere poco ciaro in cuanto portator de informasion xenèreghe o de pì signifegai.

La łéngua omana ła ga evità sti do ris-ci doparando el sistema de ła dópia artegołasion (conceto iłustrà inte el partegołare da André Martinet, che ła njien considerada dai łenguisti un "universałe", o sia na caraterìstega pròpia de tute le łéngue.

La prima artiegołasion ła revarda łe unità mìneme dotae de significà (o sia i morfemi), el combinarse dei morfemi par costituir łe parole, e ste cuà par formar łe fraxe, łe fraxe a coligarse in testi. La paroła "cani", par exénpio, el xe conponesto da do morfemi: "can" che catemo anca in "caniłe", "cànide", eçe., "i" che catemo inte un mùcio de plurałi mascułini.

La segonda artegołasion ła revarda invese łe unità sprovedeste de signifigà o sia el conbinarse dei fonemi (par el scrito dei grafemi) inte el interno de łe parołe.

La łéngua, cusita, gavendo ła dópia artegołasion, ła ne da ła pusibiłtà de conbenar na trentina de unità sensa signifegai (i fonemi) inte un nùmaro teoregamente iłimità de unità fornie de signifegà (i morfemi).

In sta manjiera el sistema łenguìstego el xe estremamente còmodo parché basterà conbenar inte i iłimitai modi pusìbiłi łe unità sprovedeste de signifegà, o fonemi, che i forma el nostro sistema fonòłòxego e, che dato che łe xe cusita poche, łe xe fasilmente inparàbiłi e recordàbiłi.

Friedrich Schlegel, fondator de ła clasifegasion morfołòxega

La clasifegasion delle łéngue

La storia e el desviłupo

Ghe xe vàrie manjiere par clasifegar łe łégue. Łe pì atuałi łe xe:

• ła clasifegasion xeneałòxega, che ła tołe in exame ła parenteła intrà łe łéngue,
• ła clasifegasion tipołòxega, che ła ingrupa łe łéngue segondo łe so caraterìsteghe struturałi (inte el partegołare, morfołòxeghe o sintàteghe);
• ła clasifegasion areałe, che ła ciapa in exame łe łéngue parlae in na determenada àrea, indipendentemente dal so pusìbiłe raporto xeneałòxego o tipołòxega.

Wilhelm von Humboldt, fondador de ła clasifegasion psicołòxega

Altri tipi de clasifegasion (cofà cheła "psicołòxega" proponesta da Wilhelm von Humboldt e Heymann Steinthal, che i ełàbora na difìsiłe sudivixion intrà forma e matèria, e dopo perfesionada da Franz Misteli) łe xe inte el dì de uncó no pì doparae.

La clasifegasion xeneałòxega ła xe ła prima che ła xe stada doparada co rigor sientìfego: ła se baxa so łe rełasion intrà łe łéngue, studiando łe parti comuni par rivar a na łéngua madre. Gràsie a ła lenguìstega conparadiva, xe pusìbiłe anca stabiłire i gradi de parenteła intrà łéngue che no łe ga parti che no se połe inte ła imediatesa incomunar. Max Müller el ghea individuà 78 grupi, sostegnendo el argomento che oltre a un laoro so l'atualità se ghese anca vardar ła stòria. Ła teoria ła ga avesto na granda difuxion e altri autori i ga proponesto dei mètodi par poder inparentar le łéngue: Hugo Schuchardt ła ghea ełaborà i conceti de rełasion ełementare (somejansa intrà espresion infantiłi) e converxensa (adatamento de łe łéngue al teritòrio); Eduard Schwyzer cheło de rełasion culturałe (influensa resìproca de łéngue contìgue).

I primi studioxi che i ghea proà a far na clasifegasion morfołòxega i xe stai Friedregh e Wilhelm August von Schlegel, do todeschi che i ghea catà fora trè clase de sudivixion: le łéngue sensa struture gramàdegałi; le łéngue co afisi doparàbiłi cofà parołe ùnxołe; le łéngue de inflesion (che łe xe divideste oncora in sintèteghe e analìteghe). Sta tripartision cuà ła xe stà sviłupada oncora da Franz Bopp, fondador de ła lenguìstega indoeuropea, August Friedregh Pott e Bernardino Biondelli

Le łéngue pì parlae

La łénguista Colette Grinevald ła stima che el 50% de łe łéngue łe sparirà entro el 2100. In serte rejon, e ghe xe ła pusibiłità che sta roba ła suceda anca fin al 90% (cofà in Austràlia e Amèrica). Inte el 2008, l'ONG Survival International ła ga stimà che łe łéngue indìxane łe sparirà.

Colette Grinevald ła stima che inte el 2100 łe majori łéngue łe sarà :

• Łéngua inglexe, cofà łéngua par el comerso e i scanbi sientìfeghi.
• Łéngua spagnoła, inte ła Amèrica latina e inte el sud dei Stati Unii.
• Łéngua portoghexe, inte ła Amèrica del sud e in Africa.
• Łéngua araba, inte el mondo arabo.
• Łéngua cinexe mandarin e hindi, in Axia.
• Łéngua swahili e wolof, in Africa

Internet el xe drio xugar un roło inportante, parché el xe un sełeratore de łe disparità intrà łéngue, par ła uniformità dei modi de esprìmarse, ma el parmete inte el isteso tenpo anca el contato intrà comunità co el isteso idioma.

L'ONG Terralingua el stima che el 20% de łe łéngue łe se ga estinguesto dal 1970 al 2005 e el prevede che soło el 10% el soravivarà inte el XXII sècoło.

Łéngue e varietà

El tèrmano "łéngua" no el ga na ùnxoła e unìvoga definision condividesta da tuta ła comunità lenguìstega che ła parmeta de destìnguare intrà łéngue difarenti o varietà de ste cuà. Cysouw e Good i ga ełaborà trè conseti łenguìsteghci: glosònemo (glossonym), docułeto (doculect) e lenguòide (languoid).

Col tèrmano glosònemo se fa rifarimento a na paroła doparada par ìndegar un calsiasi sistema lenguìstego, sligà da l'entità lenguìstega (language-like object) che el połe indegar, o sia sensa un refarente. Par exénpio "spagnolo", "vèneto", "fransexo" i xe glosònemi, o sia nomi semantegamente "vodi" de entità łenguìsteghe.

On doculeto ła xe na spesìfega varietà lenguìstega cofà descrivesta in na spesìfica fonte documentària. El tèrmane el xe indifarente par cheło che revarda ła distinsion "łéngua" o "diałeto" e el xe invese insentrà sol fato che un docułeto el xe documentà e/o descrivesto inte un testo o mèdia de calsiasi nadura. Inte el formałe, un docułeto el saria el costamento del rifarimento de ła fonte al rełativo glosònemo: [fonte; glosònemo]. Par exénpio: huitoto murui.

Un lenguòide el xe un calsiasi ingrupamento de docułeti, che el ga na pusìbiłe strutura xeràrchega, che inte el prinsìpio i połe slargarse da na serie de idiołeti fin a na fameja de ùltemo livelło. Un lenguoide el xe inte el formałe definio come fonte; glosònemo; [lista xeràrchega de doculetti].

Łéngua stàndar e no-stàndar

Na "łéngua stàndar", "variante stàndar" o "diałeto standarixà" ła xe na varietà de na łéngua caraterixada da règołe fisae de gramàtega e grafia, e da un suporto lejislativo o istitusionale, o anca da un reconosimento consuetudenàrio inte l'ànbito letaràrio. Sto suporto el połe èsar el reconosimento goernativo, ła prexentasion prescritivo-normadiva cofà "forma coreta" de ła łéngua inte łe scołe, publegasion de gramàteghe, disionari e libri de testo che i detien na "forma coreta" parlada e scrivesta; e na leteradura formałe estendesta che ła dòpara sto diałeto (proxa, poexia, testi de rifarimento, eçe.).

Voxe corełae

• Bariera lenguìstega
• Comunicasion
• Diałeto
• Foniatria
• Intèrprete (łéngua)
• Łéngua artifisałe
• Lenguìstega
• Lenguìstega stòrega
• Łéngua estinguesta
• Łéngua materna
• Łéngua foresta
• Łéngua vivente
• Łéngua dei segni
• Łéngua vernacołare
• Lenguajo
• Łéngue par nùmaro de parlanti marełéngua
• Lista de łe fameje lenguìsteghe
• Neołoxismo
• Tandem lenguìstego
• Termanołoxia
• Orìxane de ła łéngua

Altri projeti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so łéngua
• el detien schemi gràfeghi so

Linganbi foresti

• (EN, FR) ŁénguaEnçiclopedia canadese.