Poła

Poła o Pula ła xe ła sità pì granda de l'Istria. Co fa tuta la rejon de ła costa istro-dalmata ła ga na storia venesiana, e, par sta via, de influensa italiana. Indopo de ła sconfita de l'Itàlia ne ła seconda guera mondiałe ła xe pasada definitivamente soto el controło de ła repùblega Jugoslava. Col siolimento de ła Jugoslavia de Tito ła sovranità ła xe pasada a ła Croasia.

Poła

Pula (hr)
Pozision
44°52′N 13°51′E44°52′N, 13°51′E (Poła)
Stato	Croàsia
Rejon	Rejon istriana
Popołasion
Totałe	52 220 (2021)
Densità	970,63 hab./km²
Demònemo	polezi, polesani ,
Zeografia
Parte de	Istria
Àrea	53,8 km²
Altitùdene	5 m-30 m
Dati istòreghi
Dì festivo	Festa patronałe(15 de agosto)
Patrono	Asunsion de Maria
Organizasion pułìtega
Cao de goerno	Boris Miletić (2006)
Còdazi de identifegasion
Còdaze postałe	52100
Còdaze de matricołasion	PU
Fuzo oràrio	Ora estiva de l'Eoropa Sentrałe
Prefiso tełefònego	052
Sito web	pula.hr

Ancora al dì de uncuò, na minoransa de sitadini de Pola ła continua sentirse veneto-istriani, e a parlar veneto nonostante vendete, pericołi e svantaji.

Par i più zòveni, pol eser curioso de inparar che ła majoransa dei stesi croati "autoctoni" che da secołi i xe stài parte integrante de ła società istro-veneta, i cata del tuto normałe esprìmerse in vèneto o anca in italian quando che se scumisia el discorso in veneto; naturalmente questo no vale par i croati rivadi da l'interno. In un serto senso, par i croati autoctoni de Pola i croati da l'interno i xe probabilmente manco familiari dei veneti.

Na situasion simiłe se ła trova in quasi tute łe coste istriane e parfin pi in zo.

Stòria

El periodo Roman

La Rena de Pola

La Rena de Pola

Nei secołi de l'epoca inperiałe de Roma antiga ( dal I al III sec.), a Poła xe stà costruìo i pì inportanti monumenti de l'antichita' in Croasia. El monumento pì inportante e el pì famoxo de quei tenpi xe l'Arena. L'anfiteatro, destina’ a ła lota dei omeni e dei animałi, el vien costruìo soto l' inperator Vespasian, inte el I sec. dopo Cristo. El xe de forma elitica, de dimension 130 X 105 m circa, alto 32 m. Par grandesa el xe al sesto posto tra i anfiteatri al mondo. L' Arena al so tenpo ła podeva acolier 23 000 spetadori, al dì de un quo a łe rappresentasion estive ła ghin riceve sui 5 000.

Poła antiga ła disponeva de tute łe conquiste inportanti de ła sivilta' romana, ła gaveva el sistema idrico e ła canałizasion, el forum che el jera el sentro aministrativo, comerciałe e rełigioso, el canpidolio co i tenpli (al forum), do teatri, un cimitero sitadin grando (che anca Dante ricorda inte ła Divina comedia), case riche de mosaici e marmo.

La sità ła jera cinta da muri co na dexina de porte, tiràe zo par la major parte in prinsipio del XIX sec. L' Arco dei Sergi el se trova a ła fin de ła via (Via Sergia) che dal Forum procede verso est. El jera in pojada a ła porta de ła sita' (Porta Aurea), e par sto motivo sołamente ła parte visibiłe, a ovest, ła xe stata decorada co ornamenti scolpidi ne ła piera. El xe sta ereto a so spese da ła matrona Salvia Postuma Sergi in onor dei so tre conjiunti, che a ła fin del I° secoło dopo Cristo i ricopriva alte cariche aministrative a Poła. Secondo l' iscrision su l'arco, el xe stato costruìo tra il 29 e il 27 prima de Cristo. Questo inpresionante monumento de ła cultura antiga el xe stato par secołi motivo de ispirasion pai artisti pì famosi, specialmente quełi italiani come par esenpio Michelangelo. Verso nord trovemo altre do porte antighe conservae: Porta Ercole e Porta Gemina.

El Tenpio de Augusto

Fora da łe mura sitadine se trova łe necropołi de che numerosi framenti i xe conservai al Museo archeologico. Rente ła Porta Gemina xe state trovae trace de na costrusion tombałe, un mausoleo otagonal risałente al I – II sec. dopo Cristo.

El Forum, la piasa centrałe de ła Poła antiga e medievale, un tenpo el jera borda’ da arcade co statue e rilievi e suła parte nord sorgeva i tenpli. Al dì de un quo el xe oncora conpletamente conserva’ el Tenpio de Augusto, costruìo tra l' ano 2 prima de Cristo e il 14 dopo Cristo.

Sul pendio orientale del col del Castel, a l'interno de łe mura sitadine, xe conserva’ i resti de łe fondamenta de na strutura scenica e parte de ła tribuna del picoło teatro romano (de l' architetura del grande teatro, cołoca’ fora da łe mura no xe conserva’ gnente de inportante, al Museo archeologico trovemo un framento del rivestimento in rilievo). Rente al teatro se trova l'edificio del Museo archeologico de l'Istria dove che, in pi de łe testimonianse de ła preistoria e del primo mèdio evo trovemo numerosi monumenti de l'antichita', ritrovai inte el teritorio de Poła e de l'Istria.

In tel feudalesimo

Neła seconda metà del VI secoło i Longobardi scumisia ła so avansata verso ła penisoła istriana incorporandoła inte el regno longobardo. Dopo i novi paroni de l'Istria, i Franchi, i portava na tradision de raporti feudałi moderni. Inte el steso tempo parò questo provocava ła resistensa de łe sità istriane. Se sviłupa el feudałesimo e nase łe sità-stato. Inte el tardo mèdio evo in Istria se fa vanti Venesia. Cusì inte el 1150 Pola ła jura fedeltà a Venesia e aseta i oblighi de suditansa – el pagamento dei tributi, ła costrusion de łe galee,la partecipasion a łe guere e altro.

Fin ai dì nostri

Pola dunque fin da ałora ła se integra in tei scopi econòmeghi e połitici de Venesia. Le popołasion originarie abandona pin pian łe lingue latine orijinarie de łe sità e łe deventa sostansialmente venetofone. Inte łe canpagne resiste i vernacołi istrioti a anca el parlato croato, ma el veneto el vien universalmente asetà. Questo segna el futuro de Poła par difarenti secołi. Durante il XIV, XV e XVI secoło Pola ła vien atacada, conquistada e persa dai jenovesi, dal esercito croato-ungarico e da quel asburgico, causando l'estinsion de tanti picołi insediamenti e viłagi medievałi. Oltre che par łe guere, la popolazione połese e istriana ła vien decimada da łe grandi epidemie de peste, małaria,tifo e vaioło. El degrado de łe costrusion monumentałi, l'economia distruta e ła popołasion decimada ofusca l'imajine de ła sita'. Poła parò no ła podeva sparir par conto de ła so favorévołe pozision jeografica e del'importansa del so porto par el movimento comerciałe. Inte l'otica austro-ungarica, ła sita' ła vien "salvada" da l'insediamento organisà de popołasion croata e de Slavi del sud. Par ronpar el ligame storico e sentimentałe dei istriani co ła perduta Republica de Venesia, el goerno imperial incoraja i croati locałi al nasionałismo, fa' conpilar ła prima gramàtega croata, istituise scołe croate e pian pianeło spenze par formarghe ostacołi a quełe italiane. Poco a ła volta, za' verso i ani 70 del otosento el numero de scołe italiane deventa minoritario.

Na cartołina vecia de Pola

Dopo el 1848 rivołusionario, l'Impero austroungarico gaveva capìo l'importansa del porto de Pola e in quel periodo inisia ła costrusion intensiva de un grande porto de guera e del cantier navałe. Scumisia cusì el "popołamento" de ła sita' e in 50 ani, il numero de abitanti riva a 40 000 da 1 126.

Poła anca in seguito ła vien descrita co fa un paese staca' dal resto del mondo. Pi tardi parò se spende gran schei par costruir opere comunałi, sanitarie e de risanamento. Grasie a ła costrusion de ła ferovia, Poła ła ciapava gradatamente łe funsion dei porti de Trieste e de Fiume inte i cołegamenti co ła Dalmasia. Questo portava sviłupo sul piano miłitare e comerciałe. Soto el patronato de Vienna, la łéngua uficiałe inposta ła jera el tedesco, ma el vèneto el continuava a vegner parlà quotidianamente da tuti i ceti sociałi. El croato invese el restava tradisionalmente secondario inte el uso publico. La situasion ła resta fondamentalmente in questi termini anca durante l'apartenensa a l'aministrasion italiana fin a ła II guera mondiałe. Co ła fin de ła guera e ła liberasion dal'ocupasion tedesca, Poła fin al 1947 resta soto l'aministrasion angloamericana.

Par decision dei vincitori del conflito mondial, Pola e l'Istria łe vien unìe a ła Croasia che a quel tempo jera parte de ła Jugoslavia de Tito. Durante el periodo de controło Jugoslavo avien l'esodo de quasi tuta ła popolasion veneto-istriana autoctona, costreta a abandonar ogni proprieta'.

Ała vizilia de l'entrada de ła Croasia inte l'Union Europea, sensa contar la distrusion dei archivi catastałi che podeva conservar tracia de łe proprieta' ante-ezodo, esiste oncora na lejislasion che vieta de conprar beni imobiłi ai sitadini che no i ga optà a só tenpo par la nasionalita' croata e che comunque no i gabia ła sitadinansa croata. Sta Leje ingiusta la se stà cavà sto anno inte el 2008.

Sità gemełate

Poła l'é gemełà co:

• Imoła, Itàlia
• Verona, Itàlia
• Trevere, Germania,
• Ushorod, Ucraina

Varda anca

• Università Juraj Dobrila de Poła

Linganbi foresti

• Sito ufisałepula.hr.
• Sito ufisałepulainfo.hr.
• PolaTreccani.it – Enciclopedie on line, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana.
• Giuseppe Caraci, Guido Almagia, Vittorio Sogno, Ferdinando Forlati, Vittorio Sogno, Clarice Emiliani, B. F. T., POLA, in Ençiclopedia Italiana, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 1935.
• POLA, in Ençiclopedia Italiana, I Appendice, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 1938.
• Bruno Nice, Emilio Lavagnino e Carlo Schiffrer, POLA, in Ençiclopedia Italiana, II Appendice, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 1949.
• (EN) PulaEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.

• (HR) (IT) Sito ofiçiałe