Protobasco

Protobasco
Tipo	protołéngua
Parlà in	Francia, Spagna, Andora?
Autòctono de	Aree cantàbrega e circunpirenaica
Periodo	500 a.C. - Ano 0
Clasifega	morta
Caratarìsteghe
Clasifegasion lenguìstega
	łéngua umana; łéngue vascòneghe; Basque languages (en)

El 'protobasco l'è ła ricostrusion del predecesor direto de ła łéngua basca, cosita come ła podarea esar stà ipotèticamente parlà tra el V secoło a.C. e l'inisio de ła nostra era, inte łe aree circumpirenaica e cantàbrica. El corisponde al stato de ła łéngua precedente a l'influensa del łatin e dei testi scriti.

Filiasion

Poiché fin deso no se conose nisuna łéngua visina al basco —a ecesion de l'aquitan —, łe ipotexi sul protobasco łe se sviłupa par mexo de ła tecnica łenguistica de ła ricostrusion interna. En sto ànbito, i łaori piasè inportanti i se deve ai łinguisti Luis Mitxelena (Fonética histórica vasca, eç.), Alfonso Irigoyen, Henri Gavel, eç., e più reçentemente Joseba Lakarra, Joaquín Gorrochategui e Ricardo Gómez. Mitxelena e Lakarra i se ocupa de difarenti stadi del protovasco: el studio de Mitxelena el se riferise a ła łéngua cosita come l'era prima de l'arivo dei romani, mentre queło de Lakarra a ła łéngua prima de l'arivo dei çelti. Par ła ricostrusion de łe etimołogie protobasche originałi tuti i łinguisti i tien in considerasion łe informasion fornìe da:

łe iscrision aquitane
i testi arcaici
l'onomàstica de l'area bascòfona atual e anterior: toponimia, antroponimia, idronimia eç.
el confronto tra i diałeti baschi: sułetin, roncałexe, basonavaro, łabortan, altonavaro, guipuxcoan, ałavexe, bixcain (çerti estinguesti ma ła majoransa vivi)
ła łeteratura basca (che ła scominsia in tel XVI secoło)

Posìbiłe estension del basco arcaico inte l'ano 1 (łinea tratejà).

Fonołogia

André Martinet l'è stà al primo a aviçinarse con exito al sistema fonołògico del protobasco. A l'interno de łe parołe in tei prestiti dal łatin, el trato [+/− sonoro] de łe esploxive el se mantegnea, ma a inìsio paroła no sucedea mia cosita e tuti i rixultava senpre [+ sonoro] (par exenpio, pacem > bake). Se avea proposto che in basco sta diferensa ła se prexentase soło a interno de paroła, ma sta roba ła pararea anomała rispeto a łe altre łéngue del mondo. Martinet el ga portà a exenpio el sistema de łe esploxive del danexe, in łe cuałe el trato no l'è mia [+/− sonoro] ma [fortis / lenis], o sia, un fonema el ga na reałixasion più forte e una piasè debołe. Aparte questo, ognuno el ga na pronunçia distinta conforme ła poxision che l'ocupa: forte (a inìsio de paroła) o debołe (tra vocałi). Łe sonore łatine łe se rinpiasava a vicenda a seconda de ła so poxision.

Luis Mitxelena l'aceta sta ipotexi e el łe anplia a tuto el sistema. Cosita, insieme ai pari de sibiłanti africà (forti) e fricative (debołi), e oltre al par formà par łe vibranti, el ga proposto łe forme forti (/N/ e /L/) de /n/ e /l/. El fonema /N/ el spiega parché ła naxal geminà (scrita <nn>) del łatin ła se mantien come /n/ in el basco atual mentre ła naxal senplice del latin l'è sparia. Inte ła stesa maniera, łe /L/ ancó łe se conserva come /l/ e quełe che era /l/ deso i'è /r/ senplici. Sti procesi de łenision i pararea esarse concretixà durante el Medioevo. Oltre a questo, Mitxelena el ga escluxo ła /m/ dal sistema, parché l'era un sono secondario (quaxi senpre ła se cata al posto de na /b/ influensà da ła vicinansa de na /n/, par ex. *bini > mihi, *senbe > seme), e el fonema /p/ parché l'aparea in distribusion conplementare, mentre i fonemi pałatałi el el ga considerè come espresivi.

In baxe a questo, Mitxelena el ga proposto sto sistema, acetà anca da Joseba Lakarra:

LENIS	FORTIS
b	(p)
d	t
g	k
l	L
n	N
r	R
s	ts
z	tz

Aspirazion
(h)

Raixa siłàbica

Joseba Lakarra el propone el modeło siłàbico CVC (Consonante-Vocałe-Consonante) par el preprotobasco o protobasco più antico, come se pol dedure da łe parołe de antica eredità basca, ritirando el modeło CVCV proposto in precedensa. Luis Mitxelena, al contrario, l'avea proposto el modeło (C)V(W)(R)(S)(T), giudicà da Lakarra masa estexo, oltre che mancante de parołe che prexentase tute łe poxision indicà. In tel basco moderno, tutavia, ghè parołe che segue sto modeło, come par exenpio "lur" 'tera', "zur" 'łegno' o "gar" 'fiama'. En ogni caxo, ste raixe siłabiche łe gavea łimitasion che apare in ła parte fonołogica.

Morfosintasi

El fato de no averghe a dispoxision testi scriti el conplica de tanto ła conosensa de ła morfosintasi protobasca. Tutavia, łe carateristiche de i verbi sintetici i ga portà Ricardo Gómez a propor che invese de l'atual ordene SOV (Sojeto-Ojeto-Verbo) el basco el prexentase l'ordene VSO (Verbo-Sojeto-Ojeto). N'antro indisio el sarea l'aver serà ła categoria ajetivo, utiłixando partiçipi, prestiti o orasion rełative tuti a ła destra del nome, posto deso ocupà da l'ajetivo.

Mexi par ła formasion de łe parołe

En un'època più tarda łe xa cità raixe CVC i ga sviłupà ła capacità de ricevar prefisi (no come in tel basco atual) e da sta època deriva łe parołe con CV-CVC ("lagun", "mehar" <*benar).

Vocabołario

Exenpi de Joseba Lakarra de voxi monosiłàbiche redúplichè a sinistra in preprotobasco:

Preprotobasco	Protobasco	Basco	Vèneto
dar → da-dar	*adaR	adar	corno
dats → da-dats	*adats	adats	cavei
zal → za-zal	*azal	azal	cortecia (álbaro), scorsa, superfiçie, pełe
der → de-der	*edeR	eder	beło
dol → do-dol	*odoL	odol	sangue
gor → go-gor	*gogoR	gogor	duro
nal → na-nal	*anaL	ahal	poder
nan → na-nan	*anan-tz	ahantz-	desmentegar
nin → ni-nin	*inin-tz	ihintz	sguaso
nol → no-nol	*onoL	ohol	toła
zen → ze-zen	*zezen	zezen	toro
zo^[1] → zo-zo	*zozo	zozo	Turdus merula

Exenpi de Luis Mitxelena de termini protobaschi trati da "Fonética histórica vasca":

Protobasco	Basco	Vèneto
*ardano	ardo	vin
*ardi-zani	artzain	pastor
*arrani	arrain	pese
*bene	mehe	magro
*egu-gaitz	ekaitz	tormenta
*bini	mihi	łéngua (anatomia)
*eLana	elai	rondene
*eNala	enara	rondene
*gaztana	gazta	formajo
*ini	ihi	giunco
*organa	orga	caro (trasporto)
*sen-be	seme	fiol
*seni	sehi	servo, domestico
*suni	suhi	genero
*un-be	ume	butin/a
*zini	zii, zi	ghianda