Avigliana

**Avigliana**
Avigliana (it); Vian-a (pms)
	; ;
Pozision
	45°04′46″N 7°23′46″E
Stato	Itàłia
Rejon	Piemonte
Sità metropułitana	Sità metropułitana de Turin
Cavedałe de	Collegio elettorale di Avigliana (Regno di Sardegna) (it)
Popołasion
Totałe	12 370 (2023)
Densità	532,73 hab./km²
Idioma	italian
Zeografia
Àrea	23,22 km²
Altitùdene	383 m
Rente a	Buttigliera Alta ; Almese ; Giaveno ; Sant'Ambrogio di Torino ; Valgioie ; Reano ; Trana ; Caselette ; Villar Dora
Dati istòreghi
Dì festivo	Festa patronałe(24 de giugno)
Patrono	Joani Batista
Còdazi de identifegasion
Còdaze postałe	10051
Còdaze de matricołasion	TO
Fuzo oràrio	UTC+1 ; UTC+2
Prefiso tełefònego	011
ID ISTAT	001013
Còdaze catastałe de Itàlia	A518
Sito web	comune.avigliana.to.it

Avigliana (in latìn Villiana da cui el nome piemontexe Vijan-a) xe un comùn de 12.133 abitanti del Piemonte, situà a na véntina de chiłometri a ovest dal caòłogo piemontexe. El comùn se cata in un anfiteatro morenico intra el Monte Pirchiriano, sol cuało se leva ła Sacra di San Micèl, e ła cołina de Rivołi, ne ła parte terminałe de ła Val de Susa verso ła piana in un molteplice e conpleso teritòrio cognosùo cofà Anfiteatro romenico de Rivołi-Avigliana. El comùn fa parte de ła Comunità Montana Val Susa e Val Sangone.

Zeografia fixica

El lago grando

La sità xe ponesta a 383 m.s.l.m inte ła Val de Susa. El Comùn vien atraversà dal fiume Doria Riparia, un afluente del Po e ga el Lago Grando e el Lago Picoło che fa parte del Parco naturałe dei Laghi de Avigliana. La sità xe un otìntico xojeło medievałe pósto datórno a łe cinta de łe Alpi darénte a ła mołe de ła Sacra de San Micèl. El primo toponemo xe oferto pròpio da ła stesa Avigliana che riva ła so orìxene dal romàn Avilius co ciàro riferimento a cołoni del nord-itàlia (prinsìpalmente de ła xona veneta), che se ga spostà a ridoso de łe Alpi dopo ła creasion de ła cołonia de Augusta Taurinorum (Torin) e co ła prima definision xuridico-aministrativa de ste tère ai confini col regno cosiàn in età inperiałe. So l'opòsta riva del fiume, l'atuałe sito de Drubiaglio deve el so nome latìn Ad Urbiacum. In sto liógo scavi exeguìi inte el XIX secoło ga dà tenpo portà a l'identificasion del sito co ła statio a fines, ricordà inte i itinerari de epòca romana, zera infati el lógo de squodidór (esasión) doganàl al pasagio de confin infra l'Itàlia e ła Gałia.

Storia

Scurso de piasa Conte Rosso

Le prime testionianse de prexensa umana ne ła xona risałe al neołitico, epoca a ła cuała apartien trase de un centro pałafiticoło rinvegnùe a ła fin del XIX secoło inte i palùi darénte i laghi. A l'età de ła pièra e del bronxo risałe alcune ase e numaroxe copèłe utiłixàe dai druidi celti par cerimonie sacrifegałi.

Al 595 a.C. se fa risałìr ła formasion de un centro abità par òpara de Belloveso un condotiero celtico. In epoca romana ła citadina rexulta al confìn co l intrà l'ager taurinensis e el regno de Cosio quindi xe ła sede adata par scòder ła quadragesima galliarum, el dàsio so'łe marcansìe che rivava da łe Gałie. Senpre inte el periodo romàn (312) Avigliana asiste al pasagio de łe łegión de Costantìn che rivava da łe Gałie e al scontro co quełe de Masensio inte ła piàna de Rivołi.

Al 574 risałe łe prime òpare de fortificasion sol monte Pezzulano sol cuało se leva tutora el casteło tirà su par òpara de Clefi, re dei Longobardi. Segóndo alcune fonti, el scontro infra łe trupe de Pipino il Breve, re dei Franchi, e Astolfo, re dei Longobardi, del 750 avien 'rente ła çità.

Nei ani drìo ła storia de Avigliana depende stretamente da łe vicende de l'Abasia de ła Novałesa fondàda dai mùneghi Benedetini che costruise inte el paexe un ospeàl destinà ai pełegrini che riva da ła Fransa dopo l'atraversamento de łe Alpi. L'arivo dei Saraceni porta a ła destrusion durante łe so incursion scominsiàe inte el VIII secoło de numaroxe òpare benedetine. I scorabiamenti continua fin a ła metà del X secoło quando raxonto el culmine co ła catura de l'abàte de Cluny al Gran San Bernardo, Arduino il Glabrione riseve l'incargo de slontanàr i Saraceni. Sconfiti i nemìghi, se ga da frontàr la ricostrusion de ła Val de Susa e del casteło de Avijana.

Na notevołe inportansa par el paexe ła riveste ła fegùra de ła marchexa Adelaide, moièr de Oddone conte di Moriana Savoia. A eła se deve ła costrusion inte ła metà de l'XI secoło del cussìdito Borgo Novo nato par unìr el casteło col preexistente Borgo Vecio pósto più in baso. Inte el 1136 nase el Beato Umberto mentre inte el 1139 el casteło połe anoverare intra i so ospiti Amedeo III di Savoia el cuało contribuìse a ła so fortificasión. La sità de Avijana no deventa feudo in quanto considarà propietà direta dei conti.

Inte el 1187 Enrico VI cinge d'asedio Avijana e ła conquista simentando gravi dani sia al casteło che a ła sità ma dopo un poco de tenpo mor sia Federico Barbarossa, pare de Enrico VI, che Umberto III, contendenti al trono. Tommaso I, sucesór de Umberto III, aprofita de ła nova połitica de Enrico VI par abinarse co l'inpero e otegnìr i pròpi diriti so Avijana par po' ricostruìr el casteło.

Avijana inte el 1350 vien dichiarà piasa franca da Amedeo VI dito el Conte Verde che inaxónta reałixa łavori de fortificasion del casteło e de łe so mure, inte el 1360 nase da Amedeo VI e Bona di Borbone Amedeo VII dito el Conte Roso che parcorarà łe orme del pare deventando una de łe prinisipałi personałità de caxa Savoia.

La Ceza de San Piero

El casteło deventa prexón de Filippo II de Savoia-Acaia el 4 otobre 1367 par òrdene de Amedeo VI in seguito a łe acuxe de tradimento. Poco dopo riva unaneme ła condana a morte che vien exeguìa el 21 novenbre drìo fasendoło negàr inte łe xełide aque invernałi dei laghi adiacenti. Na legenda conta ch'el spìrito de Filippo II vaga oncora so łe aque dei laghi.

Un altro asedio martorixa el casteło inte el 1536 par òpara del maresiało franséxe Montmorency, e łe so mure poco pol contra łe canonàe. L'intièra guarnigión costituìa da 500 fanti vien copà mentre ch'el so comandante serca de tratàr la réxa; łu steso vegnarà picà poco dopo.

Ancora un ataco dei fransexi el 17 agosto 1630 al cuało se ghe opone na guarnizon de 500 omeni comandàda dal cołonèło Emanuelli; ła sità parò xe stàda mesa in xenocio da ła peste e l'armàda piemontéxe xe inpegnàda ne ła difexa de Torin e Savijan (in italian sarìa Savigliano) e riva ła rexa el 27 agosto.

Inte el 1659, dopo esare senpre stà considerà direta dipendensa dei Conti, Avijana deventa un feudo asegnà a Carlo Emanuele Provana de Beinette, intanto ła guèra contro i franséxi continua co qualche curta tregua e el 28 magio 1690 el xeneràl Catinat bonbarda el castèło łasando quanto l'è oncora vixìbiłe oncò.

Inte el 1702 el feudo canbia asegnatario pasando ne łe man dei Carron de San Tomà e seita rasìe e destrusión: òpara dei franséxi, che xe drìo pareciarse a l'asedio de Torin,inte el 1706, e de łe trupe del prìnsipe Eugenio a l'inseguimento dei franséxi in scanpàda, el 19 setenbre 1707.

Altre vixite inportanti xe: el 25 otobre 1773 queła de ła rexìna Maria Teresa di Savoia, in viàxo verso ła Fransa par sposàr el conte d'Artois, futuro Carlo X, e inte el 1859 queła de łe trupe spedìe da Napoleone III in agiuto dei Piemontexi contro l'Austria.

Alfred Bernhard oltra a costruìr uno dei pì grandi stabiłimènti de produsion de dinamite in Itàlia qui a Avijana, ga istituìo el premio che ga rexo imortałe el so nome par spontonàr co ła premiasion la riserca inte i canpi che iłumina e agiuta l'omo a vivèr degnamente.

Sinbołi

El stèma uficiałe xe stà laudà co l'apoxito Decreto del Prexidente del Conséjo dei Ministri datà al 4 novenbre del 1930; el confałón xe stà invese reconosesto co el Decreto Reałe datà al 7 xenaro del 1932.

Monumenti e lóghi de interèse

Architeture rełigióxe

La Ceza de San Zuane in Piasa Conte Roso

Santuario de ła Madona dei Laghi, afasà sol lago, xe gestìo dai sałexiani e de grando intarèse artistego;
Certoxa de San Francesco al Monte;
Ceza de San Giovanni (San Zuane), situà in piasa Conte Roso, dove a l'interno xe prexenti numaroxe òpare de Defendente Ferrari. La Ceza xe stà più volte rimanixà e ła xe caraterixà da un pregevołe canpanìłe del XIV secoło:
Ceza de Santa Maria Mazór;
Ceza de San Piero de architetura romanico gotica.

Architeture çiviłi

Sała teatrałe drento el Centro Połifunsionałe "La Fabrica" dedicà a Eugenio Fassino;
Caxa del Beato Umberto;
Caxa de Porta Ferrata;
Caxa Senore;
Viła Cantamerlo;
Porta Ferronia;
Tore Sircołare de ła Cinta Muraria;
Tor del Rełogio, ga ospità el primo rełogio publico del Piemonte e el segóndo in Itałia.
Póso de Piasa Conte Roso, situà inte el sentro de ła piasa, xe risałente al XIV secoło e in bone condision de conservasión.

Architeture miłitari

Le ruìne del castèło e el paéxe che se cata desóto

So'l paexe domina łe ruìne del casteło, desfà inte el XVII secoło, al cuało se połe intràre co un curto parcorso da ła piasa Conte Roso. El castèło vien minsonà par la prima volta intra el 1058 e el 1061 in ocaxión de ła crònica che iłustra ła costrusion del monistièr de San Micèl de ła Rosta.

A màrxene de ła narasion che ga portà a ła fondasion infra el 983 e el 987 del monistièr micaełico del monte Pirchiriano, el cronista descrive ch'el marchexe Arduino V risiédeva abitualmente inte el castèl de Avijana che co certesa ga dovesto svòlxer un'esensiałe funsion strategica par el Marchesi durante ła metà del XI secoło.

Aree naturałi

Infra i tiranti de orìxene naturałe xe da segnałàre i do pìcołi laghi diti Laghi de Avigliana, de orìxene morenica ciamài comunemente Lago Ceo e Lago Grando. La xona inpaługà datorno i laghi xe andà a costituìr el parco naturałe dei laghi de Avigliana fin al 1980 e ospita nùmaroxe spèçie de oxełi infra i cuałi aironi cenerini màari reałi, gałinéta d'aqua.

Società

Evołusion demografega

Abitanti censìi

Etnie e minoranse foreste

Secóndo i dati ISTAT al 31 disenbre 2009 ła popołasion foresta rexidente jera de 692 persone. La nasionałità maxormente raprexentante in baxe a ła so percentuałe sol totałe de ła popołasion rexidente xera: Romania 380 3,10%

Culture

Istrusion

Avigliana xe sede dei seguenti istituti scołastici statałi, inerenti al ciclo scołastico de ła scoła secondaria de secondo grao:

Istituto comerciałe "Galileo Galilei".

Inaxónta ghe xe altre scołe cofà ła "Defendente Ferrari" (scoła secondaria de primo grao), la "Domenico Berti", ła "Nomberto Rosa" e la "Italo Calvino".

Muxei

Par un secoło ga segnà ła vita de Avijana, e deso xe deventà un muxeo. El dinamitificio Nobel xe stà el primo inpiànto reałixà in Itàlia par la fabricasion de ła dinamite, trasformà inte el dopoguèra in una fàbrica de vernixi. A fondàr el dinamitificio xe stà Alfred Nobel, inprenditor svedéxe, inventor de ła dinamite, che ga profità de ła abołision, inte el 1869, del manopòlio statałe so' ła fabricasion dei esploxivi.

Nobel riva in Itàlia anca so' l'onda de dificoltà col goerno franséxe, al cuało el gheva oferto ła produsion de ła bałistite, brevetà da łù steso in Inghiltera inte el 1888, la cui fabricasion xe xudegà masa pericołóxa.

Cuxina

Infra i prinsipałi prodoti del comùn se połe citare łe trute del Lago de San Bartołomìo (ciamà comunemente Lago Ceo) e el mièl de montagna. Avijana ga ospità el 15 e el 16 setenbre 2007 ła prima Sagra del Mièl ne ła çità, par rescoverxer e reproponér una de łe prinsipałi atività agricołe che riveste na notevołe inportansa ne l'economìa agricoła montana.

Personałità łigà a Avijana

Piero Fassino, omo połitego
Primo Levi, scritor e chémico
Emilio Ostorero, piłota
Ada Pace, piłota
Marco Ponti, rejista sinematografego
Norberto Rosa, intełetuałe scritor e poeta
Amedeo VII de Savoia regnante e omo połitico
Miguel Batllori storego e intełetuałe
Camillo Ricchiardi, miłitàr

Avegnimenti

Particołàr del pronao del santuario de ła Madona dei Łaghi

Inaxonta al setimanałe marcà de Avijana, che se svòlxe ogni ziòba (co alcune ecesion) in Piasa del Popoło (ex Pra d'la Fera), inte el mexe de zugno se desvòlxe el çełebre Pałio storego dei Borghi de Avigliana ne ła tersa domenega del mexe. A novenbre se desvòlze ła fiéra agricoła, el primo sabo del mexe, e ła fiéra comerciałe ła prima domenega del mexe.

Economia

Avijana ga avùo na posision sentrałe ne l'economia locałe fin dai tenpi remoti. Non a caso se nara ch'el nome steso, Avigliana vegna da un termine piemontexe che significa ava (da cui anca el stema che, anca se modifegà inte el corso dei secołi, ga senpre mantegnùo ła sinbołozia del picoło inseto) a inidicar l'operosità dei so abitanti.

In epoca romana ła so posision so ła via de łe Gałie ła ga favorìa inte i trafeghi e sta vocasion comerciałe ga continuà co fasi alterne inte i secołi co łe luminàrie de l'agricoltura e da ła pesca ne łe aque dei laghi.

El XIX secoło ga visto nasèr l'industria quando inte el 1782 zera stà costruìo el Dinamitificio Nobel (el più grando stabiłimento eoropeo par ste produsion inte i ani quaranta del Novesento) che infra i vari incidenti e i bonbardamenti de ła seconda guera mondiałe ga continuà ła produsion dei esploxivi e polvare da sbaro fin ai ani sesanta. Dopo ła fin de ła guera ła fabrica vien parsialmente riconvertìa ne ła produsion de vernixi

Atualmente sol teritorio xe prexenti alcune atività industriałi in particołar inte el canpo de ła produsion de inbarcasion par la nautica da diporto. Altra voze inportante de l'economia xe costituìa dal torismo atirà dal borgo medievałe e da ła prexensa dei baçini łacustri utiłixài cofà meta par le gite fora porta.

Infrastruture e trasporti

Strade e autostrade

Avigliana ga do usìde autostradałi de l'Autostrada 32 "Torin-Bardonechia" e ła xe situà darente ła Tangensial de Torin.

Inazonta, ła sità xe atraversàda da do strade statałi, ła SS 24 e ła SS 25. La Strada Statałe 24 e Strada Statałe 25 va rispetivamente verso el Cołe del Monxinevro e ła Pasada del Moncenixio.

Łinee feroviarie

La Tore del Rełojo (Avigliana)

Avigliana ga a disposision na stasion feroviaria de ła łinea Torin-Modane. La łinea risałe al 1854, co xe stà costruìa ła prima trata feroviaria che cołegava el caòłogo piemontexe co Susa. Inte el 1871 zera stà inaugurà el Straforo feroviario del Frejus e jerà stà fenìo el cołegamento co l'Alta Val de Susa.

Xe atualmente in discusion el projeto executivo par un cołegamento feroviario a alta vełocità. El projeto parò no xe ben vardà da ła popołasion locałe che ghe ga dà vita a un movimento par infirmàr la costrusion de l'òpara.

Aministrasion

'Sindico: Carla Mattioli ([[łista sivica]]) dal 29/05/2007

Xemełaji

Avigliana xe xemełà co:

Tresserve

Sport

Avigliana xe raprexentà inte el canpionato italian de baseball de Serie A2 da ła Avigliana Baseball. Inte el 2007 ga partesipà inte el masimo canpionato, in Italian Baseball League.

Dal 2006 xe anca ativa ła squadra de football merican dei Bad Bees Avigliana che miłita ne ła Silver League de ła FIF e inte el 2009 xe stà canpion d'Itàlia under-17par la stesa federasión.