Wikipedia:Vetrina
|
Vetrina | 
|
|
Benvegnui inte ła Vetrina de Wikipedia, dove xè rancurae le mejo voxe de sta ençiclopedia, ritegnue da i wikipediani anca piasevołi da lexare. In sto momento ghe xè 13 voxe en vetrina, che łe vien mostrà a rotasion inte ła pajina prinsipałe, una ogni setimana. Se te ghe na voxe che te ritien bastansa exaustiva segnałała. Grasie |
Regio X Venetia et Histria
Ła Regio X Venetia et Histria ła xera una de łe regiones co łe cuałe Augusto el ga dividesto ła Itàlia sirca inte el 7 d.C.
Łe denominasion de łe rejon augustee łe xera sóło numarałi, e soło łe fonte acadèmeghe del dì de uncò łe costuma atribuir al nome uficiałe roman on ajetivo che dixegna el teritorio. A ła rejon ghe xé stà xontà l'ajetivo Venetia, par via dei vèneti, ła popołasion che vivea inte ła xona oncora prima dei romani, mentre Histria el xe on nome de chel divien da ła tribù iłìrega dei histri.
El teritorio se stendea dal'Ada al Tajamento, oltre che mucia parta del Carso, l'Istria. Ła Venetia ła jera ła parta abità dal pópoło veneto dal cual tołe el nome, on pópoło xà conosesto ai greghi
Lexi ła vóxe...
Vila Capra
Vila Capra, dita La Rotonda (conosesta anca cofà Vila Almerico-Capra o Vila Capra-Valmarana) la xe na vila vèneta a pianta sentrałe costruìa da Andrea Palladio a partir dal 1566 a do pasi da la sità de Vicensa. El nome "Capra" el vien dal cognome dei do fradełi che i ga conpletà el edifegà dopo verlo cronpà inte el 1591. La Rotonda la xe probabilmente la vila piasè famoxxa del Palladio e forsi anca de tute le viłe vènete, e uno dei edifici piasè inportanti de la storia de l'architetura de l'epoca moderna.
Co inte el 1565 el canònego conte Paolo Almerico, che el s'avea retirà da la Curia Romana dopo èsar sta referendario apostòlego soto i papi Pio IV e Pio V, el ga deçidesto de tornar inte ła sità andoe che el xera nasesto (Vicensa) e costruirse na residensa de canpagna, no el s'avaria mai imaxenà che la caxa che el ga comisionà a l'architeto Andrea Palladio la saria devegnesta uno dei protòtepi architetòneghi piasè studiai e imitai par i sinque sècoli dopo.
Lexi la voxe...
Republiche marinare
Ła definision de Repùbleghe marinare ła se dopara in rełasion a serte sità costiere (de ła penìxoła italiana ma anca no), che intrà el X e el XII secolo łe ga godesto de on perìodo de prosperità econòmega par via de łe so atività comersałi, inte on cuadro de larga autonomia pułìtega. In xènere, la definision ła se rifarise in partegołar a cuatro sità italiane: Amalfi, Xènoa, Pixa e Venèsia.
Oltre che ste cuatro c, che le xe le pi famose, ghe xera anca altre sità che łe godea inte ła istesa manjiera de l'indipendensa (co on goerno autònomo soto forma de repùblega ołigàrchega, un so scheo, un so exèrsito, eçe.), łe gavea partesipà a łe Croxade, łe gavea na flota de navi e la gavea fònteghi (o sia boteghe-magaxini andove véndar łe merse) inte i vari porti del Mediteràneo, e par tute ste motivasion łe połe èsar ritegneste anca łore repùbleghe marinare. Intrò ste cuà, ghe xe Gaeta, Ancona, Trani, Raguxa e Noli. Par Venèsia la denomenasion de Repùblega Marinara ła xe seguramente scursadiva, ma efetivamente ła xe stà una de ste cuà, siben che anca cavedałe de on inpero.
Lexi la voxe...
Aqua
L'àcua ła xe on conposto chìmego de formuła mołecołar H2O, andove i do atomi de idròxeno i xe ligai a l'atomo de osìxeno co on ligame covałente. In condision de tenperadura e presion normałi ła se prexenta cofà on sistema bifaxe - costituio da un licuido incołor e insaor (che el vien ciamà "àcua" in senso streto) e da on gas incołore (ciamà vapor àcueo) - ma anca cofà on sołido (dito jaso) inte el caxo andove ła tenperadura ła sìpia conpagna o inferior a ła tenperadura de conxełamènto.
L'àcua parò, no ła xe inportante solché inte el canpo de ła fìxega e de ła chìmega, ma ła ciapa on roło de granda riłevansa inte ła so doparasion inte l'omo, o sia ła inportansa de l'àcua inte el nostro corpo.
Lexi ła vóxe...
Scachi
I scachi i xe un xugo da toła stratèxego par do persone che el se xuga so na scachiera. Cadaun xugador el ga sedaxe pedine: uno łe ga bianche (cheło che el move par primo), che l'altro łe ga negre. Par vìnsare on xugador el ga da darghe scaco mato a che l'altro. El tèrmano el divien da ła łéngua ositana e catełana escac, che el deriva a so olta dal persian شاه, Shah, "re", pasà forsi traerso on indatamento arabo eš-šāq, co ła xonta de l'articoło e ła trasformasion de ła fricativa persiana in ocluxiva.
Lexi la voxe...
Prà de ła Vałe
Ła granda piasa ełitega del Prà de ła Vałe ła xe uno dei sínbołi de Pàdoa, ła pí granda piasa padoana e una de łe pí grande de l'Eoropa. Ła mexura su par xo 90.000m². Uncó ła se prexenta cofà on spàsio monumental de granda inpresion, co in mexo na ixoła verde dita Ixoła Memia, che ła ga tuto torno na canałeta e un dopio baxamento co sóra calche statua; de 'ste cua una ła raprexenta Andrea Memo, el patrisio venesian, nominà proveditor de Padova, che 'ntel 1775 el ga avesto l'idea de rejorar tuta la piasa, che a chel tenpo la jera na pałù sensa forma.
L'intiero projeto, restà scuaxi inconpiesto, xe rafigurà da na famoxa incixion de rame de Francesco Piranesi del 1785. A se dixe che Memo el gavese comisionà sta raprexentasion insieme co de łe altre e łe tegnese in mostra a Palaso Venesia, cà de l'Anbasada de ła Republega a Roma, par catar personaji e utorità proponendo de pagar par costruir łe stàtue da mètar al ornamento de ła piasa...
Lexi ła vóxe...
Guera de Morea
Ła Guera de Morea ła xe sta conbatesta intrà el 1684 e el 1699 in Morea (el Pełoponexo de ancó), inte el Mar Exeo e in Dalmasia intrà la Republega Veneta e l'Inpero Otoman. La xe sta la setima de le oto guere conbateste intrà ła Venesia e i turchi, e ła ga vedesto ła ùltema espansion teritoriałe de ła Repùblega Vèneta, che a ła fin de ła guera, col Tratà de Karlowitz, la ga guadagnà ła Morea e calche toco de la Dalmàsia.
Inte el 1683 xera s-ciopà na nova guera intrà l'Austria e i otomani, e un grando exèrsito turco el ga metesto l'asedio a Viena, ma el xe sta batesto da na Liga Santa tra połachi, austriaghi e todeschi, i cuałi, comandà dal re de Połònia Jan Sobieski, i ga sconvixesto e fato scanpar el exèrsito che asediava. Ełora i venesiani i ga pensà de profitar de sto momento, inte el cual i otomani i xera in crixi, par reconcuistar i teritori de l'Exeo e de ła Dalmasia, perdesti inte łe guere presedenti.
Lexi la voxe...
Giacomo Casanova
Giacomo Girolamo Casanova (Venesia, 2 de apriłe 1725 – Dux, odierna Duchcov, 4 de giugno 1798) el xe stà un scritor, diplomàtego e ajente segreto venesian.
Resta de eło na produsion leterària granda on mùcio, ma el vien prinsipalmente ricordà cofà aventuriero e cofà cheło che el ga fato del so nome el sinònemo de sedutor. A sta fama ghe ga contribuìo similmente ła so pì inportante òpara autobiogràfega: Histoire de ma vie (Storia de ła me vita), andove el autor el descrive, co ła pì granda verità, tute łe so aventure, i so viaji e el so catarse co łe done.
L'Histoire ła xe sta scrivesta in fransexo e ła gavaria de conseguensa far parte de ła leteratura in sta łéngua, siben ła deçixion łenguìstega ła sìpia stada detada solché par motivasion de difuxion de ła òpara, dato che in chei ani el fransexo el xera ła léngua pì conosesta e parlada in Eoropa.
Łexi ła voxe...
Paxubio
El Monte Paxùbio el xe un alto acròcoro dełe Prealpi Venete, postà tra ła provincia de Vicensa e ła provincia de Trento. A sud e a est el casca xo 'ntełe vał Łeogra e val Poxina, che łe xe visentine, e a ovest e a nord nord-est el ga ła Vałarsa e ła Val Teragnoło, che łe xe trentine. El Paso deła Borcoła ło łiga ai Altipiani, el Paso Xomo al monte Novegno e el Pian dełe Fugase al Sengio Alto.
Ła parte de sora del monte ła xe un altopian tajà da diversi vałoni, coi punti pi alti che xe el Roite (2148 m), el Pałòn (2232 m) e l'Incudine (2114 m), tuti in riga da nord a sud. Da sta cadena prinçipal se staca altri rami: queło deła Sima dei Forni Alti (2023 m) che'l va verso el Paso Xomo e i altri che i va al monte Xenevri, ai Soj Bianchi, al monte Bisorte e al Col Santo, tuti sora i domiła metri.
Lexi ła vóxe...
Liberałismo
El liberałismo el xe on tèrmano doparà, a partir dal Novesento, par dirghe a la dotrina pulitega faxesta inisialmente dai filoxofi iluministi intrà ła fin del XVII e el XVIII secolo. Sta dotrina la xe inpostada so ła difexa dei deriti individuałi, riconosesti dai liberałi cofà nadurali e cofà na sola justifegasion de l'existensa de l'omo.
La teoria pułìtega, inpostada co lòxega dal filoxofo contratualista e giusnaduralista John Locke, chel dixe de far na strutura istitusional caraterixada da dò ponti fondamentali:
- La fondasion de tuto el sistema pulitego e xurìdego solamente so la difesa dei deriti individuali e da sto cuà el progreso de la nasion.
- L'istitusion de on stato de derito, andove tute le persone le xe conpagne davanti a la leje, sensa privileji e diferensiasion, stando drento co el steso cuadro minimo de leji che salvavarda le libartà de le persone
el detien schemi gràfeghi so
