Pazubio

El monte Paxubio el xe un alto acròcoro de łe Prealpi Venete, postà tra ła provincia de Vicensa e ła provincia de Trento. A sud e a est el casca xo 'ntełe vał Łeogra e val Poxina, che łe xe visentine, e a ovest e a nord nord-est el ga ła Vałarsa e ła Val Teragnoło, che łe xe trentine. El Paso de ła Borcoła ło łiga ai Altipiani, el Paso Xomo al monte Novegno e el Pian de łe Fugase al Sengio Alto. Ła parte de sora del monte ła xe un altopian tajà da difarenti vałoni, coi punti pi alti che xe el Roite (2148 m), el Pałòn (2232 m) e l'Incudine (2114 m), tuti in riga da nord a sud. Da sta cadena prinçipal se staca altri rami: queło de ła Sima dei Forni Alti (2023 m) che el va verso el Paso Xomo e i altri che i va al monte Xenevri, ai Soj Bianchi, al monte Bisorte e al Col Santo, tuti sora i domiła metri.

Pazubio

Sorte	Grupo alpin
Posto
Rejon aministrativa	Itàłia
Caena montagnoza	Picołe Dołomiti
Dati SOIUSA
Gran parte	Alpi Orientałi
Gran setore	Alpi Sud-orientałi
Sesion	Prealpi Vènete
Sotosesion	Prealpi Visentine
Supergrupo	Picołe Dołomiti
Grupo	Massiso del Pasubio
Sotogrupo	Dorsal del Pasubio
Còdaze	II/C-32.I-B.4.a
Dati e sifre
Altitùdene	2 232 m

Geołogia

El Paxubio el fa parte de łe Alpi Calcaree Meridionałi e łe piere che ło forma łe xe par ła pi parte de origine marina. Se pol dir che ła storia de sto monte ła xe vecia almanco de 500-600 miłioni de ani e ła se pol vedar studiando i strati rociosi. El pi vecio e el pi profondo de sti strati xe queło de łe fiładi, che łe se trova in çerti trati de ła Val Łeogra e de ła Val Posina. Łe xe piere del'età paleozoica, scistose, griso-verdastre, fate soratuto de mike e quarso. Łe xe el baxamento de tuta ła montagna che ghe xe sora. Sora de queste ghe xe łe roce de sedimentaxion ałuvionałe, łe arenarie de ła Valgardena, rose e xałe, fate de sabia de quarso cementà (periodo permiano: 260 miłioni de ani) e łe se pol vedare da łe parti de S. Antonio. Sora sti depositi ałuvionałi, 240 miłioni de ani fa, xe rivà el mare e el ga lasà i so sedimenti de calcare e dolomia.

225 miłioni de ani fa ga scominçià l'età mesozoica col so periodo triàsico e xe de sto periodo che xe fate la pi parte de łe piere del Paxubio, tute vegnù fora da sedimenti del mar. Ła piera pi carateristega, bianca e grisa, co toni de rosa, ła xe ła dołomia, che ła vien dal muciarse de na scaretà imensa de colonie de alghe calcaree de mar, par diexe miłioni de ani. Ste roce łe se vede ben sul Kerle, sul Sojo Roso, sui Forni Alti.

Sul Paxubio ghe xe sta anca de łe eruxion vulcaneghe, l'ultima tra i 60 e i 40 miłioni de ani fa, e łe ga lasà dei fiłoni de roce nere basaltiche che łe se nota in meso ai pieroni bianchi de ła dołomia, specie in Val Canałe e al Sojo del'Incudine. Tuto sto ambaradan de strati de piere, 40 miłioni de ani fa el ga tacà a montare in su, urtà insieme co tute łe Alpi, da imense spinte orogenetiche che łe ga portà el liveło fin ai domila e pasa metri de ancò. No bisogna infin desmentegarse dei giaxàri che un miłion e meso de ani fa i ga invaso anca el Paxubio, co łe Val Łeogra e Teragnoło che łe xera rami del gran giaxàro de ła Val d'Àdexe.

Flora

Fin ai 800-1000 metri ghe xe el bosco ceduo dove che se trova el carpano moro, el noxełaro, el fràsene, el ròare e el fagaro, che el riva anca ai 1400 metri. Fin qua riva anca el tana insieme al'albèo roso. In alto, fin ai 1800 metri se trova el larese, pi raquanti albèi rosi, e dopo, pi in su, ghe xe posto soło par el rododendro, el pino mugo, el xenevro. Tra i fiori pi bełi, in quota, se trova ła gensiàna e ła steła alpina.

Fauna

Tra i mamiferi, el pi groso xe el camosio,ke se vede in spece in val Sorapache, in val Gulva e verso el paso de ła Borcoła. Xe presente anca el caoriòl e el cervo, spece questo sui versanti nord, nord-est. No manca ła volpe, ła marmota, el martareło, el lievore, el schirato. Tra i oxełi, ła pi inportante ła xe l'aquiła real, ma ghe xe anca el falco, ła cornàcia e ła pojana. Rari, doramai, xe el galo sedròn, ła pernixa bianca e el francołin. Se trova oncora el pigoso moro e ła soeta.

Storia

El documento pi vecio che parla del Paxubio el xe del XIV secoło, quando che Bailardino da Nogaroła, podestà scałigero de Vicensa par tanti ani, su ordine de Cangrande de ła Scała, el ga fato un giro su sto monte par definir i confini intrà i difarenti comuni.

Inte el 1598 Francesco Caldogno, proveditor ai confini de ła Republica de Venesia, in na relaxion al doxe Marin Grimani, el parla de na bataja intrà Posenati e Roveretani in sima al monte, par dirìti de pascoło (da łì el ricordo che se vede a łe Sete Croxe, sul troso intrà el Rifugio Papa e el Rifugio Lancia).

Inte el 1701 Eugenio de Savoia el pasa cołe so trupe inperiałi pal Paso de ła Borcoła, vegnendo da ła Val Teragnoło e direto a Schio e a ła pianura veneta.

El poeta visentin Arnaldo Fusinato el conbate coi so conpaesani de Schio al Pian de łe Fugase inte el 1848 contro i Austriaci.

A Verona vien publicà inte el 1877 un estrato de ła "Guida Alpina" deł alpinista inglese John Ball, andove che vien descrito el Paxubio, anca se in maniera oncora inprecisa. Xe inte el 1883 che ła Guida Alpina de Recoaro, edita dal C.A.I., ła publica na cartina par ła prima volta precisa, 1:75000, de ła montagna.

Ła prima guera mondiałe

Sul Paxubio xe sta combatù tremende batałje durante ła prima guera mondiałe, co asalti a l'arma bianca, scontri de artijeria, guera de mine e anca tanti morti par valanghe e frane.

Łe operaxion łe xe 'nda vanti dal 1915 al 1918, col monte che xera proprio suła frontiera intrà l'Austria e el Regno d'Itałia. Durante tuta ła guera, xe sta scavà un saco de gałerie e de rifugi pa i soldà e pa i canoni: i pi impresionanti i se vede inte ła Strada de łe Gałerie tirà su dal Genio taljàn, al Pałon, al Dente Italiano e al Dente Austriaco, coła gałeria Ellison, fata dai Austriaci, e sul Monte Corno. El fronte del Paxubio el continuava da na parte co queło de ła Vałarsa e da l'altra co queło del Paso de ła Borcoła e dei monti torno a Posina.

L'osario dei soldà morti inte ła prima guera mondiałe sul Paxubio, al Pian de łe Fugase

I scontri pi duri tra i do eseciti i xe caità intrà el 1916 e el 1918. Ai primi de setenbre del 1916, i Alpini dei batałion Aosta, Vicenza ed Exilles più un batałion de fanteria i tacava i Austriaci suła łinea del Cosmagnon, ma i Kaiserjaeger i riusiva a tegner duro. Ła batałja ła continuava sul Dente Austriaco (suła parte alta del Paxubio ghe xe ste do gobe de piera che łe se varda l'una co l'altra: a nord el Dente Austriaco tegnù dai Tirołesi e a sud el Dente Italiano tegnù dai Alpini): dopo ła preparasion de l'artijeria, che gaveva spacà fora na parte de łe gałerie dei Austriaci, xe rivà in sima al dente i Alpini dei batałion Monte Berico, Aosta e Cervino. I scontri i xe nda vanti fin sera, ma a ła fin i Alpini i ga dovudo tornar indrìo al dente taljàn.

El 20 setenbre ga tacà a nevegar e pareva che łe operaxion łe gavese da rałentare pal tempo, ma el 9 de otobre, dopo el fogo de l'artijeria, i Alpini dei batałion Val Toce, un batałion de Bersaglieri e naltro del 71° regimento de fanteria i ciapa d'asalto la postaxion austriaca del Cosmagnon, co scontri a colpi de bonbe a man drento łe trincee. Sul Dente Austriaco i Alpini del Exilles i torna a montar su e i riese a tegner distanti i Kaiserjaeger, che verso sera i fa un contrataco e i bloca i italiani prima che questi i riesa a ndar vanti e ocupare ła postasion principałe.

El 10 de otobre i Kaiserjaeger i taca par ciapar de novo el Cosmagnon, e in çerti punti i sfonda, ma ghe xe el contrataco dei batałion Alpini Val Toce, Adamello e Suello e del'8° batałion Bersaglieri. I Austriaci no xe boni de tegner ła posixion, ma ansi, quando che sfonda ła 41ma conpania dei Alpini del batałion Aosta, i vien quasi çircondà; raquanti i se rifugia drento łe gałerie, ma a ła fin i vien fati prigionieri: i xe 2 ofiçiałi e 83 soldà. Sto posto el se ciama Selletta Aosta. Intanto, sul Dente Austriaco i Alpini che gaveva ocupà l'avanposto i serca de ocupare la postaxion principałe, ma i vien butà indrìo dai Kaiserjaeger, che gaveva avudo dei rinforsi. Ł'artijeria austriaca par tuto el dì ła marteła l'avanposto tegnù dal Monte Berico e dall' Exilles. Ała fine, verso sera ai Alpini ghe toca mołar tuto e tornar al Dente Italiano. I bonbardamenti de łe do artijerie i va vanti tuto el dì anca l'undexe e el dodexe de otobre, dopo i cesa. I Austriaci, perso el Cosmagnon, i se ga postà sul Roite e i speta naltro ataco taljàn. E questo riva el 17, dopo na tremenda bufera de neve del dì prima. 50 Alpini del batałion Aosta i se ranpega su pal Dente Austriaco: ghen riva in sima 8, i altri i casca xo, colpidi dai Austriaci. Ma quei 8 i ghe ła fa a resistere in sima, anca parkè i fa vegner su i rinforsi de ła 41ma conpania. Tuto el dì del 18 vien pasà in conbatimenti corpo a corpo, coi Alpini che serca de ndar vanti e i Kaiserjaeger che serca de ributarli xo dal dente. 'Nteła note intrà el 18 e el 19, col rinforso de soldà Bosniaci, i Tirołesi ghe ła fa a ocupar de novo tuto el monte. Il 20 taca a nevegare de novo e łe operaxion łe se ferma.

Solo intrà el 9 e el 20 de otobre xe nda persi 4370 soldà de ła 44ma division taljàn e 3492 soldà de łe 58ma brigada alpina austriaca.

A novembre ła neve riva a 1 metro e mexo; taca i caxi de congełamento (çento in do dì intrà i Austriaci) e i morti par valanghe.

Inte i mesi invernałi i Austriaci i se dà un gran dafare a sbuxar tuto el so Dente de gałerie par far rifugi, cołegamenti, depositi e camerate pa i soldà. I taca anca a scavar na gałeria che ła pasa soto ła seła tra i do denti e ła va soto quelo taljàn par metarghe na mina e far s-ciopar tuto. I Taljàn fa isteso sul so dente a partir da l'istà del 1917 e i ło cołega co gałerie al Pałon; anca łori i taca a scavar na gałeria in direxion contraria ai Austriaci par pasar soto ła seła e ndar a metarghe ła mina soto de lori. Intrà ła fin del 1917 e i primi mesi del 1918 i do contendenti i continua far s-ciopare soto tera łe mine par far crołare łe gałerie dei altri e copare i soldà del Genio intenti a scavare. Il 13 de marso i Austriaci i riva par primi a metare soto el dente nemigo na gran masa de esplosivo e i fa saltar par aria tuto el Dente Italiano: more soto el croło del monte 2 ofiçiałi e 489 soldà. Sta esplosion no cambia parò el corso de ła guera sul Paxubio. I scontri i va vanti soło intrà patułie fin al novembre 1918, quando che finise tute łe ostiłità.

Ła seconda guera mondiałe: ła Rexistensa

El Paxubio no xe sta coinvolto 'ntełe grandi batałje de ła seconda guera mondiałe, ma el xe sta teritorio de operasion durante i ani 1943-1945, durante ła Rexistensa contro i fasisti e i naxisti. Inte i paesi de łe vałi a sud de ła montagna ghe xera inportanti çentri industriałi (Schio, Valdagno) che serviva al'economia del regime fasista republican e dei todeschi. A Recoaro, dal 1944, ghe xera el comando supremo del'esercito todesco in Itałia (Feldmaresiało Kesselring). El Pian de łe Fugase el zera na comunicaxion inportante par andar su verso ła Germania.

Par tute ste raxon, inte ła zona de łe Picołe Dołomiti xera ative, inte el 1944 e inte el 1945, łe formasion partigiane Garemi, che faseva asion de sabotagio e asalti ai distacamenti de ła Republica de Sałò. Inte el 1944 no i se conta i scontri co morti e feriti in Val Leogra e in Val Posina, ma anca sui monti ( el 17 zugno in contrà Valortigara, el 31 lujo e 1 agosto proprio sul Paxubio, dove combate el cao partixan "Tar", el 12 de agosto a Malga Zonta, intrà Monte Magio e Paso Coe, dove che vien copà el cao partigian "Marinaio" e i so omeni).

In difarenti casi, i soldà fasisti e i naxisti de ła Wehrmacht i ga fusiłà civiłi 'ntełe contrà intorno al Paxubio par rapresałia.

Ła paxe definitiva ła xe rivà a ła fin de apriłe - primi de majo del 1945.

Bibliografìa

• (IT) G. Dalmeri - Ritrovamenti mesolitici sul Monte Pasubio (Trento), pagg. 3-20, te Annali dei Musei Civici di Rovereto, vol.4, 1988
• (IT) Michele Campana - Un anno sul Pasubio - a cura de A. Massignani

Varda Anca

• Vajo del Pino
• Voro d'Uderle

Controło de autorità	GND (DE) 4074899-6