Fołina

Fuina l'é 'n comun de 3526 abitanti de la provincia de Treviso

Fołina

Pozision
45°57′N 12°07′E45°57′N, 12°07′E (Fuina)
Stato	Itàłia
Rejon	Vèneto
Provinsa	Trevizo
Capitałe	Follina (it)
Popołasion
Totałe	3 535 (2023)
Densità	146,8 hab./km²
Zènaro	1 874 (%53)   (%50,5) 1 784
Idioma	Italian, vèneto
Zeografia
Àrea	24,08 km²
Altitùdene	191 m
Rente a	Cizon de Valmarin   Fara de Sołigo Pieve de Sołigo Borgo Valbeƚuna   Miane
Dati istòreghi
Dì festivo	Festa patronałe
Patrono	Pentecoste
Organizasion pułìtega
Menbro de	I borghi più belli d'Italia (it)
Còdazi de identifegasion
Còdaze postałe	31051
Còdaze de matricołasion	TV
Fuzo oràrio	UTC+1 UTC+2
Clasifegasion climàtega	clima subtropegałe ùmido
Prefiso tełefònego	0438
ID ISTAT	026027
Còdaze catastałe de Itàlia	D654
Sito web	comune.follina.tv.it

L'é 'n centro cultural ativo e pien de turisti, grazhie anca al fat che 'l fa parte dei Borghi più Belli d'Italia, e inte 'l 2021 l'à ciapà la Bandiera Arancione da 'l Touring Club Italiano. L'é anca na sede industrial e artigianal.

Geografìa

Fuina la se slarga par 24,08 km², la se cata inte l'Alta Marca, pi precisamente inte la Val Sana, ai pie de le Prealpi de Belun e a destra de 'l fiume Soligo. L'é giust a Fuina (sote la riva de Roncavazzai) che 'l Soligo 'l scuminzhia a 'ndar verso sud inte 'l Cuartier de la Piave par po butarse proprio dentro la Piave a medha via tra Faldhé e Sant'Anna de Susegana.

Al comun al dista 40 km da Trevizo, 14 km da Valdobiàden e 16 km da Vitorio; e l'é a n'altitùden de 191 m s.l.m.

Al confina a Nord co 'a Provincia de Belun (co 'l novo comun de Borgo Valbeluna), verso Est co Cison, verso Sud co Pieve e co Fara de Soligo e verso Ovest al confina co Miane.

Al comun l'é dentro la DOCG de le Rive de 'l Proseco e l'é parte de la Union Montana de le Prealpi Trevizane.

Storia

La zhiviltà la à fat la so conparsa zhà inte l'època de la Preistoria (zherti reperti i é veci de 120'000 ani), e de l'època romana i é i resti de na stradèla a codolà (lungo la Val de Banche sote Pradaradego) che cualcheduni l'à identificà co la Via Claudia Augusta Altinate.

Inte la metà de 'l XI sècol i se à insedià a Folina i cistercensi, che i à portà l'arte de le lane inte la Valmaren e i à fat su l'Abazhìa, co 'l so cortivo interno conpletà da i mònaci costrutori Arnaldo e Andrea e da i caomastri Zardino e Armano. Al nom de 'l paes, "Folina", l'é ligà a la foladura (la lavorazhión de la lana) parché l'é derivà da 'l verbo de 'l latin medieval *fullare.

Inte 'l 1436 la Repùblica Vèneta la dóna a Brandolin III e a 'l Gatamelata 'l feudo de Valmarén; inte 'l 1439 'l Gatamelata 'l ghe dà la so part a Brandolin. El feudo restarà inte le man de i Brandolini fin a 'l 1797.

Inte 'l 1680 a Folina la vien messa su la manifatura de 'l bressan Francesco Fadda, che la é stata una de le prime in Italia a provar a far le stofe come che i inglesi e i olandesi (fine, invezhe che grose come che se féa da noialtri).

Dopo Fadda i vien scuminzhiadi – verso 'l 1740 – i lanifici Tron e Stahl e pi tardi cuel de 'l Col(l)es. Inte le fàbriche i lavora esperti foresti che i ghe dà forzha a la vocazhion manifaturiera de Folina.

Al 12 de majo de 'l 1797 la casca la Repùblega de Venezhia e Folina la ghe va drio a tut al resto de 'l Vèneto, e la pasa sote la dominazhion de l'Arciducà d'Austria, par colpa de i acordi stabilii da 'l tratà de Canpoformio.

Inte 'l 1813 al nase a Folina, inte 'l palaç de 'l '700 logà viçin de l'Abaçìa, Jacopo Bernardi, leterà, eclexiàstego, pedagogista e patriota co idee liberai. In cualità de capelan militar l'é stat a Veneçia par la restaurada Repùblega de San Marc durante l'asedio de 'l 1848/1849. Là lu l'à fat amiciçia co Daniele Manin, Àngelo Mengaldo e Nicolò Tomaxeo. Menbro influent de inportanti istituçion de carità, dopo na vita de studi l'é mort a Folina inte 'l 1897.

El 30 de dicenbre de 'l 1819 la cexa de Folina la vien tirada su a Parochia, co 'l tìtol de cexa arcipretal, graçie a 'l véscovo çenedes Joani Benedet Falier. Fin a cuel momento, la era stada na curaçìa che la dipendea da Valmaren. El primo arciprete l'é stat don Giobata Botexele da Cosanmartin.

Inte 'l 1865 la vien fondada a Folina la prima socetà de mutuo socorso e istruçion de i operai de la provincia.

Inte la seconda metà de l'Otoçento l'industria de le stofe de Folina la vien colpida da na crixi asé fisa e inte 'l 1891 nisun lanificio el sarà pi vert.

El 9 de novenbre de 'l 1917 el scuminçia a Folina l'An de la Fan; el paexe el vegnarà liberà sol che 'l 29 de otobre de 'l 1918.

Inte l'an de ocupaçion strìaca la à rixaltà la figura de 'l piovan de Anacleto Milani, prior de l'Abaçia de Folina e anca sìndaco de 'l paexe. Lu el se à inpegnà par jutar la zent contro le cativerie de i invaxori, drio curar òrfani, maladi, mutiladi e diversamente àbili. Dopo, finida la guera, el se à anca ocupà de i gran restauri de 'l conpleso monàstego cistercense, scuaxi destrut da le bonbe, da 'l pasar de 'l tenp e da le zonte fate inte i sècoi, par portarlo da novo a 'l vecio splendor. I laori de restauro i é tacadi zo inte 'l 1921.

El 26 de agosto de 'l 1944, inte la Rexistença, i à procesà Mario Min e Eraclea Zanette, che po i é stadi copadi. Pochi di pi vanti, inte i primi de setenbre, la piaça la é anca testimone de l'execuçion de do partigiani (Marco Tenpesta e Armando Fornasier) da parte dei todeschi che, drio portar vanti el restelament da Pieve verso la Valada Trevixana, a Folina i ghe vea da poc dat fogo a na vintina de caxe e a 45 stale.

El 5 de majo de 'l 1968 gh'en é la inauguraçion de 'l comun novo, progetà da l'arch. Schiavet de Conajan. Inte i ani Otanta, invençe, la vien fata su la scola media "Antonio Fogazzaro". In pi, el Comun el conpra el vecio colejo "San Giuseppe", co anca el cìnema e 'l palaç vecio de 'l comun, e 'l ghe costruis sora el parco e i inpianti sportivi.

Intrà i ani '90 e i ani '00 i vien fati su la caxa de ripoxo, l'auditòrium e la biblioteca. La vien anca scuminçiada na gran òpera de ricualificaçion urbana e infrastrutural. El svilupo produtivo el continua sença fermarse e 'l crea un numero bel alt de posti de laoro.

Inte 'l decenio 2014-2024 la promoçion turìstega de Folina, da 'l 2017 menbro de l'Associazione dei Borghi più Belli d'Italia, la deventa de proporçion naçionai e internaçionai inte 'l senc' de la cultura e de la spiritualità. El violinista Uto Ughi, che l'à anca fat an bon nùmero de concerti inte l'Abaçia, inte 'l 2015 l'è stat insignì co le Ciave de la Çità de Folina. Inte 'l 2017, durante le celebraçion naçionai pa i 100 ani de la Prima Guera Mondial, co 'l patrocinio de la Prexidença de 'l Consejo de i Ministri, i é stati fati i concerti Quartetti Ungarettiani e Il Galateo in Bosco, co mùxeghe de Mirco de Stefani, dedicadi a Ungareti e Zanzoto. Inte 'l 2021, par le celebraçion de i 700 ani da la nàsita de Dante Alighieri e de 100 ani de la nàsita de Zanzoto, i é stati exeguidi da l'ensemble polifònego "Odhecaton" el Canto XXXIII del Paradiso e Dove io vedo, scrivesti da De Stefani. Inte 'l 2022 Folina la òspita la 22^ asenblea naçional de i Borghi pi Bei de l'Italia, e in sta ocaxion i Odhecaton i sona le Canzoni dal Monte Ventoso de De Stefani su testi de 'l Petrarca. Co 'l patrocinio de 'l Parlamento Europeo, inte 'l majo 2024 i Odhecaton i sona i Cori di Boezio, scrivesti senpre da De Stefani par i 1500 ani de 'l De Consolatione Philosophiae de Severino Boezio, òpera asé inportant par la cultura europea.

Sìnboi

El stema e 'l gonfalon i é stadi concedesti co 'l D.P.R. de 'l 6 de otobre de 'l 1953. Se leze testuai parole:

«Troncato: il primo di rosso, al follo antico d'argento che compie la follatura di un drappo d'azzurro, il secondo d'argento alla torre civica di rosso, uscente dalla punta, finestrata del campo, caricata di un quadrante d'argento di antico orologio veneto, con sfere e ore di nero. In basso attraversante la torre, la scritta in nero A FVLLONIBVS. Ornamenti esteriori da Comune.»

El gonfalon l'é un drapo de celestin.

Monumenti e loghi de interese

Abaçìa de Santa Marìa

La abaçìa la à orìgini asé vece: la vien meçonada par la prima olta inte 'l 1127, cuande che un çerto Bernardo di Follina el ghe à vendest tre canp a un tal Arpone. Inte 'l XII sècol la é stada gestida da i cistercensi, che i dipendea da i monasteri de Ciaraval e de Cîteaux. Inte 'l sècol dopo, graçie a le riche donaçion, la baxélega la à ciapà senpre pi força e poder, ma inte 'l 1388 le lote infrà le fameje de i Sforça e de i Visconti contro 'l Regno de Francia, che i se scontrea co i mònaci de Ciaraval, le à portà l'abaçìa inte na faxe de decadença. Inte 'l 1448 el governo 'l ghe à domandà a Papa Nicolò V che l'òrden monàstego el vegnese serà zo, par far deventar la cexa na comenda. Pi vanti, graçie a Piero Barbo, la cexa la é pasada a i benedetini, e po l'é stada declasada da novo a curaçìa inte 'l 1771 da la Serenìsima, e i so beni i é stadi trasferidi a Muran inte la cexa de San Stèfen.

La strutura in gòtico cistercense la é un de i mejo exenpi de tut el Vèneto. L'interno el conta tre navade co un sofit fat a capriade in lenc' in vista, e la conserva un afresco de Francesco da Milan che 'l mostra la Madona co 'l Banbin intrà do santi e 'l comitente. In pi, la conserva un crocefis de lenc' de la Età Baroca asé pregià.

Sacrario austro-ungàrico

Folina, logada viçin de la lìnea de conbatiment de la Prima Guera Mondial, inte 'l novenbre de 'l 1917 la é stada ciapada da i strìaci. El colejo salexian che 'l gh'en era a 'l tenp l'é stat trasformà in ospedal militar de juto a 'l Feldspital 1505, che l'era stat fat su là da 'l vecio lanificio Andretta, trasformà po inte la caxa de ripoxo de San Giuseppe, onde che i rivea i feridi che i vegnea da la prima lìnea che cuà i catea la mort par le feride de le armi da fogo. I vegnea sepulidi inte 'l spaçio par da drio, che l'é deventà çimitero militar. El posto l'é stat recintà e schermà da 'n mur. L'an dopo, là i é stadi sepulidi 900 soldadi de varie naçionalità morti inte la Guera. A guera finida, çerti corpi i é stadi spostadi inte i so loghi de nàsita; le é stade mese zo làpidi che le ìndica i posti de sepoltura, drio trasformar el çimitero provixorio in çimitero militar.

Inte 'l 1943 i à spostà antri corpi in antri çimiteri militari, ma no i à podest continuar par via de l'armistiçio de l'8 de setenbre. Inte 'l 1970 na ordinança la à serà el çimitero par poder spostar tuti i corpi inte i sacrari militari. Inte 'l 2004, però, svariadi corpi i restea 'ncora sote tera: l'aministraçion comunal de Folina, drio farse dar na man da 'l grupo alpini local, la à tirà fora 78 corpi, la à recuperà le làpidi e la à fat su, anca graçie a le dite locai che le à fornì materiai e schei, un monument progetà da Paolo Portoghesi. El 26 de otobre de 'l 2008 i é stati mesi inte le urne i resti de 50 soldadi italiani e altretanti strìaci.

Cexa de San Tomio

La é logada inte 'l nord-est de 'l teritorio comunal e la à orìgini vece: la vien difati citada in çerti documenti che i parlea de le cexe canpestri che le dipendea da l'Abaçìa de Folina. L'edificio l'é in condiçion triste: el se prexenta co na faciada intonacada de bianc co do monòfore a mezaluna. Entro i era logadi na acuasantiera de 'l XIV sècol e svariadi aredi sacri, tuti robadi. I resta sol che do afreschi, de autor e de època mio çerta.

Cexeta de San Clemente

Sto edificio picenin al é logà inte 'l sud-est de 'l comun, in poxiçion sovrelevada. La é anca ela de orìgini antiche: la apar co la cexa de San Tomio in çerti documenti de 'l XII sècol. I esterni de la cexa i é asé sénpliçi, in stile tardo gòtego rural, co do monòfore a mezaluna logade su par la banda çanca. El canpanilet a vela l'é datà 1631. Entro la é logada na pala de altar datada 1628.

Fontaniç de Santa Scolàstega

La é logada a 150 metri da l'Abaçia, verso sera, e l'é un exenpio particolar de fontaniç càrsego: l'acua, difati, no la vien fora da na caverna ma da un gran lago sote tera, che inte i tenp de piena el descarga su par la strada che la pasa in banda de 'l fontaniç. L'é considerà 'n posto asé inportant par Folina, parché l'acua che la vien fora da cua la fea ndar tuti i lanifici de 'l paexe. Có la se à sugà, inte 'l 1897 e inte 'l 1987, l'é stat un gran dixastro par Folina. El problema el se à risolvest in modo miracolos cuande che la popolaçion la à pregà la Madona e l'acua, dopo poc, la à tornà a végner fora bela fisa. Inte 'l fontaniç, siben che i apie fat laori par far su na mini central idroelètrica, la resta e la vif na bela popolaçion de gànberi de la spece Austropotamobius papilles, graçie a le acue bele nete e osigenade asé.

Socetà

Evolusion demografica

Abitanti censii

Etnìe e minorançe foreste

A 'l 31 de dicenbre de 'l 2022 i foresti che i stea inte 'l comun i era 241, el 6,9% de la popolaçion. I grupi pi numeroxi i é sti cuà:

1. Romanìa 54
2. Maroco 46
3. Macedonia de 'l Nord 41
4. Senegal 13
5. Albanìa 12

Lengue e dialeti

A Folina i è parladi l'italian e anca 'l veneto. La parlada de Folina la é pi ligada a 'l belumat siben che 'l paexe el sonpie logà inte la Valada Trevixana.

Infrastruture e trasporti

L'autostrada pi viçina l'é la A27: el caxel pi viçin de Folina l'é cuel de Vittorio Veneto Nord, che l'é distant pi o manco 16 km.

La staçion de i treni pi viçina l'é senpre logada a Vitorio: la é la omònima staçion, logada su par la lìnea Ponte-Conajan.

Aministraçion

Sìndaci da 'l 1995

Perìodo		Primo çitadin	Partido	Càrica	Note
23 april 1995	13 giugno 1999	Renzo Tonin	Lista çìvica	Sìndaco
13 giugno 1999	13 giugno 2004	Renzo Tonin	Çentro-çanca	Sìndaco
13 giugno 2004	7 giugno 2009	Marcello Tomasi	Lista çìvica	Sìndaco
7 giugno 2009	25 majo 2014	Renzo Tonin	Lista çìvica	Sìndaco
25 majo 2014	26 majo 2019	Mario Collet	Lista çìvica	Sìndaco
26 majo 2019	10 giugno 2024	Mario Collet	Lista çìvica	Sìndaco
10 giugno 2024	in càrica	Paola Carniello	Lista çìvica	Sìndaco

Gemelaji

• Wipfeld

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Fołina
• el detien schemi gràfeghi so