Navara

Ła Navara' o Comunità Foral de Navara (en castilian Navarra o Comunidad Foral de Navarra, in basco 'Nafarroa o 'Nafarroako Foru Erkidegoa) l'è na comunità autonoma e na provinçia spagnoła oltre che una de łe sete provinçe basche de Euskal Herria. Situà inte ła parte setentrionałe de ła penìzoła iberica, ła confina a nord-ovest co ła comunità autonoma dei Paexi Baschi (Álava e Guipúzcoa), a nord-est co ła Francia (tuto l'Iparralde, inte łe so provinçe de Labourd, Soule e Basa Navara), a sud-est co l'Aragona (provinçe de Saragosa e Huesca) e a sud-ovest co Ła Rioja.

Navara

Comunidad Foral de Navarra (es) Nafarroako Foru Komunitatea (eu) Comunautat Forala de Navarra (oc)
Bandiera Stema
Ino	Himne de Navarra (en)
Pozision
42°49′04.8″N 1°38′38.4″W42°49′04.8″N, 1°38′38.4″W (Navara)
Stato	Spagna
Capitałe	Pamplona
Popołasion
Totałe	661 537 (2021)
Densità	63,66 hab./km²
Demònemo	navaro ,
Idioma	spagnoło basco
Zeografia
Àrea	10 391 km²
Ponto pì alto	Mesa de los Tres Reyes (en) (2 438 m)
Ponto pì baso	Fiume Bidasoa (18 m)
Rente a	La Rioja   Aragona   Paezi Baschi   Fransa   Nouvelle-Aquitaine (2016–)
Dati istòreghi
Dì festivo	Festa patronałe(3 de diçenbre) Festa patronałe(25 de setenbre)
Patrono	Francesco Javier e Firmin de Amiens
Organizasion pułìtega
Òrgano ezecutivo	Goerno de Navara (en)
Òrgano lejislativo	Parlamento de Navara
Presidente (en)	Maria Chivite (it) (6 de agosto del 2019)
Màsema autorità zudisiałe	High Court de Zustìsia de Navara (en)
Economia
Ìndaze de desviłupamento oman	0,918  (2013 )
Còdazi de identifegasion
ISO 3166-2	ES-NC
Fuzo oràrio	UTC+1 UTC+2
Còdaze NUTS	ES22
Còdaze munisìpio INE	31
Sito web	navarra.es

L'è conposta da 272 comuni e ła ga na popołasion de 605.876 áneme (2007) de cui çirca un terzo ła vive inte ła cavedal Panplona (Iruñea) —195.769 abitanti— e più de ła metà inte ła so area metropułitana (317.168 parsone).

Łe łéngue ofisiałi de ła Navara i'è el castilian e el basco, seben sto último soło inte ła parte setentrionałe de ła comunità. En basco ła Navara l'è anca nota col nome de Nafarroa Garaia' (Alta Navara), par distinguerla da ła Nafarroa Beherea (Basa Navara), che ła se cata in Francia.

Sto teritorio el ga a łe spałe na łonga tradision de autonomia: el regno de Navara l'è existío fin al 1841. Ła so storia połitica ła stà difati a ła baxe de ła so particołare organixasion juridico-aministrativa, che l'è regołamentà da na łeje speçifica del 1982, ciamà brevemente Amejoramento o co l'acronimo de LORAFNA. El spírito de sta łeje l'è queło de coniugar ła tradision forałe navarexe co ła costitusion spagnoła del 1978, de cui ła costituise na dispoxision adisionałe.

Etimołogia

Ła prima atestasion scrita del termine 'Navarra l'è del IX secoło, inte l'opera Vita Karoli Magni de Eginardo, capìtoło 15, che ła contien ła seguente fraxe in łatin: «[...] qui apud Navarros' ortus et fertilissimos Hispaniae agros secans sub Dertosae civitatis moenia Balearico mari miscetur; deinde Italiam totam». Ve se descrive ła intruxioni del re franco Carlo Magno fin al fiume Ebro. Etimołogicamente, el topònimo el provien probabilmente dal vocàboło 'naba, d'orìgine preromana, forse protobasca, che se crede el significase "tera piana çircondà da montagne", descrision che se adata pienamente a Panplona e al teritorio che łe çirconda. A sto vocaboło se ga xontà el sufiso -erri, che in basco vol dir "tera o popoło".

Storia

El castel Javier

Na capeła a Roncisvałe

Ai tenpi de l'Inpero roman, el teritorio de ła provinçia l'era abità dai vasconi, na tribù preromana che abitava el versante sud dei Pirenei. Sti qua i'è riusìi a mantegner ła propia łéngua - el basco - e tradision anca soto i romani. L'area no l'è mai stà pienamente sotomesa, né dai Vixigoti né dai Arabi. In tel 778 l'exerçito franco el vien sconfito dai baschi inte ła bataia de Roncisvałe.

In tel 824 el capitan Iñigo Arista el vien incoronà re de Panplona, el che el porta a ła fondasion del Regno de Navara. El regno el riva a ła so màsima espansion soto Sancho III de Navara, quando el cuerxe el teritorio de l'atuałe Navara, Paexi Baschi, Ła Rioja, e parte de ła Cantabria, Castilia e Leon e Aragona. A ła so morte el paexe el vien parò divixo tra i so fioi e no'l vearà mai più interamente ricostituío. L'exercito de Navara el ciapa parte a ła decixiva bataia de Łe Nave de Tolosa del 1212 al fianco dei altri regni cristiani de Spagna dopo de ła qual i posedimenti musulmani inte ła penìzoła iberica i vien ridoti a un picoło teritorio in tel sud.

L'inclinasion dei re navari par ła połitica francexa e i negosiati par spoxar el so primogenito, Enrico, prinçipe de Viana, co na fioła de Luixi XII de Francia, i'è łe motivasion che porta Ferdinando el Catòłico a inviar el duca d'Alba a conquistar el regno de Navara in tel 1512. El 25 de lujo Federico de Tołedo, duca d'Alba, l'ocupa Panplona e ła famea real navara l'è costreta a rifujarse in Basa Navara e a Bearn. El 23 de marso de l'ano dopo, łe corte de Navara, co ła soła prexensa dei leader de ła fasion beaumontexa, łe proclama Ferdinando el Catòłico "re de Navara". In tel 1515, łe Cortes de Castilia, a Burgos e sensa ła prexensa de nisun raprexentante navarexe, i anete l'Alta Navara a ła Corona de Castilia. Nonostante łe diverse bataie conbatúe par recuperar l'Alta Navara e łe rivolte dei abitanti (anca de fasion beaumontexa), no se otien alcun rixultato e el teritorio de ła Basa Navara el resta separà dal resto del regno fin a vegner incorporà inte l'inpero francexe. Malgrado l'union co ła Castilia, el regno de Navara el riese a conservar tanti priviłeji e i so fueri, tanti dei cuałi conservà fin al XX secoło. L'è grasie al riconosimento de sti fueri, oncora vałidi, se ła Navara ła pol godar ancó de un special grado de autonomía, garantío dal status de comunità foral.

Geografia e clima

Situà in tel nord-est de ła penìzoła iberica, ła Navara ła confina a nord col departemento francexe dei Pirenei Atlantici (in te ła rejon de Aquitania), a ovest co i Paexi Baschi, a su co Ła Rioja e a est co l'Aragona. El teritorio l'include n'enclave, Petilla de Aragón, che l'è conpletamente circondà da l'Aragona.

Nonostante ła so superfiçie mia tanto estexa, ła Navara l'è gran variegà dal punto de vista geografico. Ła majoransa del teritorio de ła rejon l'è montagnoxo, dominà da ła cordiliera pirenaica, el che el contrasta co łe pianure de ła vałe del fiume Ebro in tel sud.

El clima de ła Navara el misia influense da i monti Pirenei e łde a vałe del fiume Ebro, creando na grosa diferensa tra i climi del nord (tanto piasè umidi e co frequenti precipitasioni) e del sud (clima più mediteraneo co tenperature piasè alte e precipitasion più sporadiche). Se pol pasar, in tel giro de pochi kilometri, da łe umide vałi del nord a łe aride Bardenas Reales su łe sponde de l'Ebro.

Łéngue

Distribusion del basco come łéngua materna par comune

En Navara se parla spagnoło e basco. Entranbe łe łéngue i'è ofiçiałi, parò, mentre el castilian el dè in tuta ła comunità foral, el basco l'è ofiçialmente riconosúo soło in łe xone specificà da ła Ley Foral del Vascuence (Ley Foral 18/86 de 15 de deciembre de 1986). Sta łeje ła divide difati ła Navara in tre aree: bascòfona (ndo el basco l'è łéngua majoritaria), mista e no bascòfona (ndoe domina el castilian). De 272 comuni navarexi, 109 i apartien a łe xone bascòfona e mista e i pol godar dei vantaji oferti da ła coofiçiałità del basco, tra cui ła toponomàstica biłéngue e el dirito dei çitadini a comunicar co łe aministrasion publiche in basco. Sta łéngua ła vien parlà in ła xona çentrałe e setentrionałe del teritorio, esendo ła łéngua materna de ła majoransa de ła popołasion in tel nord e estremo nordovest. Considerando ła Navara in tel so insieme, el castilian l'è ła łéngua materna de l'88,9% de ła popołasion, el basco del 7,0%, el 2,1% el ga entranbe łe łéngue come materne e el restante 2,1% el parla n'antra łéngua come materna.

Storicamente se ga parlà anca altre łéngue, sparíe al dì d'ancó, come el romanxo navaro o navaro-aragonexe e, minoritariamente, el guascon, francexe, ebrèo e àrabo.

Diałeti baschi in Navara

El basco l'è parlà in Navara secondo diverse forme diałetałi (nóve secondo ła clasificasion seguía dal Diccionario General Vasco de ła Euskaltzaindia anca se in sèguito i'è stè riragrupè): el piasè estexo l'è el diałeto alto-navaro, che se parla inte ła parte çentrałe e setentrionałe. En łocałità come Basaburua, Imotz e altre al confin co ła Gipuzkoa, se parla el diałeto gipuzcoan e inte ła parte çentral del Pireneo navaro (par exenpio inte łe vałi de Aezcoa e Salazar) se parla na varietà del diałeto baso-navaro posteriormente ciamà diałeto navaro-oriental. En ła parte più oriental de Pireneo, in ła vałe de Roncal, se parlava fin a calche ano fa el diałeto roncałexe, estinguesto a ła fin del XX secoło. En łe łocałità de Urdax e Zugarramurdi se parla el diałeto de Lapurdi.

Oltre ai diałeti existe anca difarenti subdiałeti e tipicità łenguistiche łocałi.

Organixasion połitica e aministrativa

I fueri de Navara

I fueri navarexi, originari del Medioevo, i'è stà un pato tra ła nobiltà e el popoło, trasmeso a l'inisio oralmente e, a partir dal XIII secoło, butà xo par iscrito in Fueros y Compilaciones.

In tel 1512 el Regno de Navara el vien conquistà da ła Corona de Castilia, ma el mantien el propio regime d'autogoerno łegislativo, executivo, judisiario e fiscałe, conservando ła so condision de "regno" soto ła figura de un vicerè. Sto sistema l'era propio de ła Navara e no l'era mia na regołamentasion inposta da ła Castilia, come l'è stà invese par altri regni, cuałi par exenpio el Regno de Granada.

Dopo ła Prima goera carlista, in el congreso de Vergara, el jenerałe łiberal Espartero el racomanda al goerno de "propor a łe Cortes ła concesion o ła modifica dei fueri"; sto dixegno el se reałixa co ła leje del 25 de otobre 1839 (ciamà Ley de confirmación de fueros), quando i fueri i vien ribadìi "sensa dano par l'unità costitusional de ła monarchía", e che ła diventa efetiva co ła publicasion de ła Ley de modificación de los fueros de Navarra (denominà ani più tardi Leje Paccionada de Navarra) el 16 de agosto 1841.. Co sta leje, ła Navara no ła vien più dexignà come un "regno" e ła se converte in provinçia, adatàndose a ła divixion teritorial de ła Spagna del 1833 de Javier de Burgos. Dopo ła Goera çiviłe spagnoła vien sopreso i fueri de Gipuzkoa e Bizkaia, parché considerà "provinçe traditore", parò i fueri de Navara e Araba i vien mantegnúi, avendo donà el so suporto a ła rivolta.

Ła fin de ła ditatura e ła restaurasion del sistema democràtico ła porta a na nova costitusion in tel 1978; una de łe questioni più spinoxe ła rivardava propio ła problemàtega foral. El rixultato de sto laoro el se cata inte ła Disposición Adicional Primera, che ła stabiłise:"Ła costitusion ła tuteła e ła rispeta i diriti storici dei teritori forałi". I fueri i vien adatà a ła nova realtà de autonomie del Stato spagnoło par mexo de ła publicasion de ła "Ley Orgánica 13/82 de 10 de agosto de Reintegración y Amejoramiento del Regimen Foral de Navarra".

Łe istitusion forałi de ła Navara

Edifiçio del Parlamento de Navara, Panplona.

• Parlamento de Navarra o Cortes de Navarra: òrgano łegislativo de rapresentansa połítica ełeto a sufrajo universałe par un periodo de quatro ani. El ga ła potestà łegislativa par quanto riguarda łe materie de so conpetensa come Comunità Foral. El Parlamento l'elexe al Presidente del Goerno de Navara e el exercita un roło de inpulso e controło de łe atività del Goerno de Navara.
• Gobierno de Navarra o Diputación Foral: el Goerno de Navara l'è l'òrgano cołegial che, soto ła diresion del so Presidente, el stabiłise ła połítica general e l'dirixe l'aministrasion de ła Comunità Foral de Navara. L'è conposto dal Presidente e dai Consejeri o Deputati Forałi, da eło nominè. El Goerno el ga el poter executivo e ła potestà regołamentaria. Atualmente l'è direto da ła coałision de Unión del Pueblo Navarro e Convergencia de Demócratas de Navarra, de sentro-destra rejonałista.
• Cámara de Comptos': in basco Nafarroako Comptos Gambera, l'è l'istitusion dèdita a ła gestion econòmica e finansiaria del setor público de ła Comunità Foral de Navara.
• Defensor del Pueblo de Navarra: el Difensor del Popoło o Ararteko in basco, l'è ła istitusion che, su mandato del Parlamento, ła vigiła su el rispeto dei diriti fondamentałi e de łe łibartà publiche dei çitadini, e co sta finałità el supervixiona l'atuasion de łe aministrasion pùbliche de st'altri enti łocałi navarexi.

L'autonomia navarexe

El regime foral el dà a ła Navara determinà conpetense come na so propia połisia (ciamà Policía Foral de Navarra, Foruzaingoa in basco), un sistema fiscal difarente [2] (ligo ronpesto dispunìbiłe in Internet Archive; védarse el istòrego, la prima version e ła ùltema).

e tante altre equivałenti a quełe garantíe dai Statuti de Autonomia de łe altre Comunità Autonome, che in Navara el ciapa el nome de Ley Orgánica de Reintegración y Amejoramiento Foral de Navarra. Alcune carateristiche de ła łegislasion navarexa in materia çiviłe e fiscałe i'è:

• En Dirito çivil, el codexe çivil spagnoło el se cata soto a i uxi inte l'ordine de priorità de łe fonti.
• En Dirito fiscal, pararea che łe inposte che grava su ła persona fixica, na olta minori, łe se sia ultimamente uniformà al resto de ła Spagna. Pararea persistar qualche vantajo soło par l'IRPEF.
• Tra persone fíxiche, ła vantajoxa tasa su łe sucesion da pare a fioi (0,8% de l'eredità), l'è stà motivo che 'a portà grande fortune a pagar łe tase in sta comunità. Reçentemente, parò, łe comunità łimitrofe a łe comunità co regime fiscałe special, ła Cantabria e Ła Rioja, i ga praticamente sopreso el tributo par disiendenti e coniugi, mentre ła Comunità de Madrid o ła Comunità Vałensiana i el ga sopreso conpletamente in tel 2007.
• Anca tra łe persone jurídiche (inprexe) existea fin a qualche ano fa dei vantaji fiscałi; par exenpio, un studio l'indicava che łe inprexe cantabre in tel 1996 łe avarea otegnúo un risparmio del 57%, e del 42% in tel 1997 se se g'avese aplicà el regime tributario foral. Sto tratamento l'è stà parò equiparà gradualmente, urtà tanto da łe dichiarasion de incostitusionałità portà avanti da łe comunità visine, par exenpio ła STC 96/2002, del 25 de april, tanto da i reclami efetuà davanti a l'Union Eoropea.
• En Dirito tributario, ła Navara ła ga piena potestà łegislativa in materia tributaria, cosita come in el controło e riscosion de tute łe inposte. L'aprova łe so spexe e i so conti. Al Stato l'aporta na cifra anuałe, stabiłía in el "'Convenio Económico", par i servisi e łe funsion forníe da questo.

Demografia

Al 1º jenar 2007 ła popołasion de ła Navara l'era de 605.876 abitanti, e ła densità de 58,31 ab./km². De sti qua, el 9,23% i era foresti, prinçipalmente ecuadoregni. Ła popołasion l'è in cresita (de un 0,66% rispeto al 2006), ma ła densità oncora basa. Par quanto riguarda el seso, se prexenta na difarente situasion tra spagnołi e foresti: mentre tra i spagnołi prevałe łe done, tra i foresti ghè na predominansa de omeni. El grupo de età pì numaroxo l'è queło che va da i 25 ai 54 ani, mentre queło piasè exiguo el fa riferimento a l'età più avansà; ła tendensa a l'inveciamento ła continua parò a manifestarse e tra el 2006 e el 2007 l'età mèdia l'è aumentà de un deçimo. I comuni che i vede major cresita i'è quei inte łe viçinanse de Panplona; l'è invese el capòłogo uno dei çentri abità che perde più abitanti.

I comuni più popołà dopo Panplona, che da soła ła ospita un terzo de tuti i abitanti de ła rejon, i'è (al 2007):

• Tudela (32.760)
• Barañáin - Barañain (21.844)
• Burlada - Burlata (18.337)
• Estella - Lizarra (13.931)
• Zizur Mayor - Zizur Nagusia (13.189)
• Tafalla (11.115); Villava - Atarrabia (10.226) e Ansoáin - Antsoain (10.088).

Economia

A partir dal 1964, ła Navara el ga scomisià un profondo proceso de transformasion econòmega, da n'economia baxà su l'agricoltura e che ocupava ła metà de ła popołasion econòmegamente ativa a n'economia equiłibrà e moderna. El motor de sta trasformasion l'è stà l'industria che oncora ancó, nonostante el proceso de tersiarixasion de łe ùltime decade, l'è più prexente che inte łe altre rejoni.

El setor primario l'ocupa el 5,9% de ła popołasion navarexa. Ghè coltivasion de formenton, çereałi, fruti e girasołi; anca ła produsion vinicoła l'è inportante. El setore secondario l'è raprexentà par ło più da picołe e mèdie inprexe, ma no manca mia łe multinasionałi, che i ga contribuío a ła modernixasion de l'aparato produtivo rejonałe e al sviłupo econòmego de ła comunità foral. Ła majoransa dei inpianti industriałi co łivei tecnołogici ełevà e capacità de esportasion i apartien al setor automobiłistico e dei machinari e equipajamenti. Ła tersa industria più inportante l'è cheła agroałimentare: łe prime tre mese insieme łe costituise ła metà del vałor xontà de ła produsion industriałe de Navara. El tersiario l'è el setor più inportante in termini de vałor xontà e el continua a trasformar ła strutura econòmega de ła comunità foral. Rispeto al resto de ła Spagna, el setor tersiario de l'economia navarexa el raprexenta l'1,4% del total del tersiario spagnoło.

Połitica energetica

Ła Navara l'è leader in Europa par quanto riguarda łe energie rinovabiłi, e ła conta de rivar a generar entro el 2010 el 100% de l'energia da fonti rinovabiłi. Al 2004, el 61% de l'energia de ła rejon l'era generà da fonti rinovabiłi, de cui el 43.6% el provegnea da 28 mułini a vento, el 12% da oltre 100 turbine idraułiche in scała ridota e el 5.3% da 2 inpianti biomase e 2 de biogas. In xonta, ła rejon ła gavea el pì groso inpianto fotovoltaico de Spagna, a Montes de Cierzo de Tudela (capacità de 1.2 MWp), più diverse altre sentenara de instałasion fotovoltaiche.

Feste

• Ùltima dominica de apriłe: 'Nafarroaren eguna (dì de ła Navara); el vien çelebrà a Baigorri par rivendicar l'unità culturałe de Alta e Basa Navara.
• 7 de lujo: San Fermin; l'è ła festa piasè nota de ła provinçia, conosúa in tuto el mondo.
• 3 de diçenbre: dì de San Francesco Saverio; festa ofisiałe.

Ligamenti de fora

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Navara
• el detien schemi gràfeghi so
• Sito del goerno navarexe (EU) (ES) (FR) (EN)
• Sito de l'università publica de ła Navara (ES) (EU) (EN)
• Sito de l'università privata de ła Navara (ES) (EN)
• Informasion turistiche su ła Navara (ES) (EU) (EN) (FR) (DE)

Portałi:
• Portałe de Paexi Baschi
|