Łengua itałiana

L'Itałian (scolta ) el xe na łéngua che ła fa parte del grupo de łe léngue romanxe 'nte ła fameja de łe léngue indoeuropee (de diałeti e de léngoe neo-romanze ghe ne xe un bel nùmaro). L'itałian moderno el xe, cofà tute łe lengue nasionałi, un diałeto che xe riusío a inporse come łengua uficial de na rexon molto pi granda de qûeła orixinal. In 'sto caso qua xe stà el diałeto fiorentin, parlà a Firense, a prevałer, no par raxon pułìtiche - come tante volte capitava - ma par el prestigio cultural che'l gavéa. El toscan, e el fiorentin famoxo (in quanto incalcà de prestiti dal siciłian, fransexe e latin) in particołar, i jera in efeti ła łengua che ga scrito Dante Alighieri, Francesco Petrarca e Giovanni Boccaccio, considerai i tre scrituri itałiani pi grandi. Ła spinta finałe a definir scritura e gramàtica de l'itałian l'è rivà da Pietro Bembo 'ntel '500. No'l va mìa confuxo col tałian che invese el vien parlà in Sudamèrica.

Itałian
Nome locaƚe	italiano
Parlà in	Itałia San Marin Svìsera Sità del Vatican Croàsia Slovenia Eritrea Etiopia Malta Somałia Łibia Fransa Prinsipato de Mònaco Tunixia Etiopia Albania e preso le comunità de emigrà itałiani foresti.
Parlanti
Totaƚe	70 milioni-125 miliuni. Par parte de çerti studi, quei che i parla italian (anca chi che lo parla cofà seconda lengua) i sarìa 200 milioni.
Clasifega	11-19
Altre informasion
Scritura	alfabeto italiano
Fameja
Fiƚojenexi	Indoropee  Italiche   romanze    tałian
Statuto ofiçiaƚe
Regoƚà da	Academia dela Crusca
Codaxi de clasifegasion
ISO 639-1	it
ISO 639-2	ita
ISO 639-3	ita (EN)
Glottolog	ital1282 (EN)
Linguasphere	51-AAA-q
Declarasion Universaƚe dei Deriti de l'Omo, art. 1 Tutti gli esseri umani nascono liberi ed eguali in dignità e diritti. Essi sono dotati di ragione e di coscienza e devono agire gli uni verso gli altri in spirito di fratellanza.

Influense lenguìstiche

Prima che rivase l'Inpero roman, xera l'etrusco che vegnéa parlà in Toscana e in Lasio setentrionałe ("Tuscia"). Seben che ła łéngua etrusca ła sipia stà scansełà in puchi sècołi dal latin, dopo ła conquista romana, ła só influensa ła podarìa èser restà viva 'ntel sostrato del toscan, ma l'è na question ancora verta. El latin volgar el ga fato presto a deventar ła łéngua doparà 'nte ła Penìxoła Itałiana e in bona parte de l'Europa. Sicome che el dominio roman sul Continente el xe durà un saco de tenpo, se capise fasilmente come mai che el łatina el xe ła baxe de un mucio de łéngue europèe. Dopo che ntel 476 se ga desfà l'Inpero d'Ocidente, in Toscana gh'è rivà i Ostrogoti e i Łongobardi (V secolo e VI secolo) che i vegnéa da l'Europa del nord e de l'est. I ga influensà ła łéngua soło come vocabołario mentre el resto l'è restà groso modo come prima. El toscan el xe una de łe łéngue neolatine pi visine al łatin (el sardo logudoréxe el xe ancor pi conservativo)

Diałeti

I numeroxi diałeti italo-romanxi i pode èsare clasificài in baxe a łe só orìxene łenguìsteghe comuni. A ła proveniensa comun da el latin łe xe somà łe łengoe preçedenti a ła conquista romana (substrati) e sopratuto i superstrati che li vegnea da i contati co i vari popołi, che i gà diferensià łe diverse parlate łocałi.

Intra i dialeti taliani, comunà da numeroxe carataristiche morfologiche cofà i plurali che i no xe sintagmatiçi, xe pode dividare 'nte dialeti setentrionali (romanzi ocidentali) e çentro-meridionali (romanzi orientali) a seconda del'influensa del sostrato celtico.

Diałeti sentro-meridionałi

• Romanxo orientałe:
  • Toscani:
    • toscan (Firense, Siena, Pixa, Luca, Arezo)
    • còrso (Corsica), galurese, sasarese
  • Centro:
    • romanesco (Roma)
    • viterbexe
    • diałeti umbri
    • marchigian (sentrałe: maceratexe-ferman-camerte) (Marche)
    • cicolan-reatin-aquilan
    • aquilan (L'Aquila)
  • Sud:
    • abrusexe (Pescara, Chieti)
    • campano (Napołi)
    • lucan
    • pułiexe (Bari, Foxa, Barleta-Andria-Trani)
  • Estremo sud:
    • diałeti de transision apulo-sałentina:
      • ostunexe
      • martinexe
      • fasanexe
    • tarantin (Taranto)
    • salentin (Lecce, Brindisi, parte sud de ła provincia de Taranto)
    • całabrexe (Reggio Calabria, Catanxaro, Cosensa, Crotone, Vibo Valentia)
    • siciłiano (Pałermo, Catania, Messina, Enna, Ragusa, Siracuxa, Agrigento, Trapani)
    • pantesco

Fonetica

Vocałi

fonema	parole
[a]	nave, galassia
[e]	pianéta, réte
[ɛ]	sfèra, zèro
[i]	mito, riso
[o]	confrónto, órdine
[ɔ]	vuòto, bucòlico
[u]	numero, nulla

Nota: Xe posibiłe scoltare anca ła vocałe ə, come completamento de el sòno de na consonante. Sta qua inte ła łéngoa scrita vegne o tralasà o trascrita come 'e'.

Exempio:

"La C de 'cento' se lexe 'ce'"

in cui "ce" vegne solitamente leto ʧə piutosto che ʧe

Consonanti

Tra parentexi quadre i alofoni de [n] alveolare.

	Bilabiale		Labiodentale		Dentale		Alveolare		Postalveolare		Palatale		Velare
Nasali		m		[ɱ]		[n]		n				ɲ		[ŋ]
Occlusive	p	b			t	d							k	g
Fricative			f	v			s	z	ʃ
Affricate					ʦ	ʣ			ʧ	ʤ
Vibranti								r
Vibrati								ɾ
Laterali								l				ʎ
Approssimanti												j		w

Note

Łéngoe indoeuropee · Łéngoe romanze

Latin † · Latin volgare † Romanzo insulare: Sardo (Sardo campidanexe · Sardo logudorexe) Romanzo ocidentałe Grupo iberico: Aragonexe · Asturian · Gałisian · Leonexe (Mirandexe) · Portoghexe · Spagnoło/Castiglian Gruppo galo-romanzo: Catałan · Francexe · Furlan · Francoprovensal · Ladin · Ocitan · Romancio · Vałon · Vèneto Romanzo orientałe Grupo italian: Corso · Gałurexe · Sasarexe · Itałian (Diałeti itałiani) · Napołetan Grupo siciłian: Siciłian Grupo balcanico: Rumeno · Dalmatico † · Istrioto Romanzo meridionałe: Mozarabico †